Sententia libri Ethicorum Objaśnienie Etyki Liber 1 Księga pierwsza Lectio 1 Rozdział pierwszy Omnis ars et omnis doctrina, similiter autem et actus et electio bonum quoddam appetere videtur. [8] Ideo bene enuntiaverunt bonum quod omnia appetunt. [9] Differentia vero quaedam videtur finium. Hi quidem enim sunt operationes, hi vero praeter has opera quaedam. [12] Quorum autem sunt fines quidam praeter operationes, in his meliora existunt operationibus opera. [14] Multis autem operationibus entibus et artibus et doctrinis, multi fiunt et fines. Medicinalis quidem enim sanitas, navifactivae vero navigatio, militaris autem victoria, yconomicae vero divitiae. [15] Quaecumque autem sunt talium sub una quadam virtute, quemadmodum sub equestri frenifactiva et quaecumque aliae equestrium instrumentorum sunt, haec autem et omnis bellica operatio sub militari, secundum eundem utique modum aliae sub alteris. [16] In omnibus utique architectonicarum fines omnibus sunt desiderabiliores his quae sunt sub ipsis. Horum enim gratia illa persequuntur. [17] Differt autem nihil operationes esse fines actuum aut praeter has aliud quoddam, quemadmodum in dictis doctrinis. [18] 1. Sicut Philosophus dicit in principio Metaphysicae, sapientis est ordinare. Cuius ratio est quia sapientia est potissima perfectio rationis, cuius proprium est cognoscere ordinem; nam, etsi vires sensitivae cognoscant res aliquas absolute, ordinem tamen unius rei ad aliam cognoscere est solius intellectus aut rationis. Jak powiada Filozof na początku Metafizyki, cechą mędrca jest zaprowadzanie porządku. A jest tak dlatego, że mądrość jest najznakomitszą doskonałością rozumu, którego właściwością jest poznawanie porządku. Chociaż bowiem władze zmysłowe poznają pewne rzeczy bezwzględnie, to jednak poznawanie porządku, w jakim jedna rzecz pozostaje do drugiej, jest wyłączną właściwością intelektu albo rozumu. Invenitur autem duplex ordo in rebus: Spotykamy zaś w rzeczach dwojaki porządek: unus quidem partium alicuius totius seu alicuius multitudinis ad invicem, sicut partes domus ad invicem ordinantur; jednym jest porządek części jakiejś całości bądź jakiejś wielości do siebie nawzajem, tak jak części domu pozostają w pewnym porządku do siebie nawzajem; alius autem est ordo rerum in finem, et hic ordo est principalior quam primus. drugim zaś jest porządek, w jakim rzeczy pozostają do celu. Nam, ut Philosophus dicit in XI Metaphysicae, ordo partium exercitus ad invicem est propter ordinem totius exercitus ad ducem. I ten porządek jest przedniejszy od pierwszego, bo – jak mówi Filozof w XI księdze Metafizyki – porządek poszczególnych części wojska do siebie nawzajem jest ze względu na porządek, w jakim całe wojsko pozostaje do dowódcy. Ordo autem quadrupliciter ad rationem comparatur: Do rozumu porządek ma się zaś na cztery sposoby. est enim quidam ordo quem ratio non facit, sed solum considerat, sicut est ordo rerum naturalium; Istnieje bowiem pewien porządek, którego rozum nie tworzy, lecz który tylko rozważa. alius autem est ordo quem ratio considerando facit in proprio actu, puta cum ordinat conceptus suos ad invicem et signa conceptuum, quae sunt voces significativae; Takim jest porządek rzeczy naturalnych. Jest i inny porządek, który rozum, rozważając, tworzy w swoim własnym akcie, na przykład wtedy, gdy uporządkowuje ze sobą swoje pojęcia oraz znaki pojęć, będące dźwiękami oznaczającymi. tertius autem est ordo quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis; Trzecim porządkiem jest ten, który rozum, rozważając, tworzy w działaniach woli. quartus autem est ordo quem ratio considerando facit in exterioribus rebus quarum ipsa est causa, sicut in arca et domo. Czwartym ten, który rozum, rozważając, tworzy w rzeczach zewnętrznych, których sam jest przyczyną, na przykład w skrzyni albo w domu. 2. Et quia consideratio rationis per habitum scientiae perficitur, secundum hos diversos ordines quos proprie ratio considerat sunt diversae scientiae: nam ad philosophiam naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem ratio humana considerat sed non facit, ita quod sub naturali philosophia comprehendamus et mathematicam et metaphysicam; ordo autem quem ratio considerando facit in proprio actu pertinet ad rationalem philosophiam, cuius est considerare ordinem partium orationis ad invicem et ordinem principiorum in conclusiones; ordo autem actionum voluntariarum pertinet ad considerationem moralis philosophiae; ordo autem quem ratio considerando facit in rebus exterioribus constitutis per rationem humanam pertinet ad artes mechanicas. Sic igitur moralis philosophiae, circa quam versatur praesens intentio, proprium est considerare operationes humanas secundum quod sunt ordinatae ad invicem et ad finem. A ponieważ rozważanie rozumu doskonali się przez sprawność wiedzy, przeto tym różnym porządkom, których w sposób właściwy dotyczy rozważanie rozumu, odpowiadają różne rodzaje nauki. Do filozofii naturalnej należy bowiem rozważanie porządku rzeczy, który rozum ludzki rozważa, lecz którego nie tworzy – w taki sposób, że do filozofii naturalnej zaliczamy zarówno matematykę, jak i metafizykę. Z kolei porządek, który rozum, rozważając, tworzy w swoim własnym akcie, należy do filozofii rozumowej, która zajmuje się rozważaniem porządku części zdania do siebie nawzajem oraz porządku zasad do wniosków. Porządek działań podlegających woli należy do rozważania filozofii moralnej, natomiast ten porządek, który rozum, rozważając, tworzy w rzeczach zewnętrznych, ukształtowanych przez ludzki rozum, należy do sztuk mechanicznych. A zatem właściwością filozofii moralnej, której dotyczy nasze obecne dociekanie, jest rozważanie działań ludzkich jako pozostających w pewnym porządku do siebie nawzajem oraz do swego celu. 3. Dico autem operationes humanas quae procedunt a voluntate hominis secundum ordinem rationis; nam, si quae operationes in homine inveniuntur quae non subiacent voluntati et rationi, non dicuntur proprie humanae sed naturales, sicut patet de operationibus animae vegetabilis, quae nullo modo cadunt sub consideratione moralis philosophiae. Sicut igitur subiectum philosophiae naturalis est motus vel res mobilis, ita etiam subiectum moralis philosophiae est operatio humana ordinata in finem vel etiam homo prout est voluntarie agens propter finem. Działaniami ludzkimi nazywam zaś te, które pochodzą z woli człowieka zgodnie z porządkiem rozumu. Jeśli w człowieku są bowiem jakieś działania, które nie podlegają woli i rozumowi, to nie nazywamy ich w sensie właściwym działaniami ludzkimi, lecz raczej naturalnymi, jak to widzimy jasno w przypadku działań duszy wegetatywnej, które w żadnej mierze nie podpadają pod rozważania filozofii moralnej. Jak więc przedmiotem filozofii naturalnej jest ruch bądź rzecz ruchoma, tak przedmiotem filozofii moralnej jest ludzkie działanie przyporządkowane do celu bądź też człowiek jako zdolny do dobrowolnego działania ze względu na cel. 4. Sciendum est autem quod, quia homo naturaliter est animal sociale utpote qui indiget ad suam vitam multis quae sibi ipse solus praeparare non potest, consequens est quod homo naturaliter sit pars alicuius multitudinis per quam praestetur sibi auxilium ad bene vivendum. Należy zaś zauważyć, że człowiek z natury jest zwierzęciem społecznym, jako że potrzebuje do życia wielu rzeczy, których nie jest w stanie sam sobie zapewnić. Wynika więc z tego, że człowiek jest z natury częścią pewnej wielości, od której otrzymuje pomoc do dobrego życia. Quo quidem auxilio indiget ad duo. Takiej zaś pomocy człowiek potrzebuje do dwóch rzeczy. Primo quidem ad ea quae sunt vitae necessaria, sine quibus praesens vita transigi non potest; et ad hoc auxiliatur homini domestica multitudo cuius est pars, nam quilibet homo a parentibus habet generationem et nutrimentum et disciplinam et similiter etiam singuli qui sunt partes domesticae familiae se invicem iuvant ad necessaria vitae. Po pierwsze, do tego, co niezbędne do życia, bez czego nie można wieść życia doczesnego: w tym pomaga człowiekowi wielość domowa, której jest częścią. Każdy człowiek od rodziców otrzymuje bowiem zrodzenie, wyżywienie i wychowanie, a podobnie poszczególne osoby, będące częściami wspólnoty rodzinnej w domu, pomagają sobie nawzajem w tym, co konieczne do życia. Alio modo iuvatur homo a multitudine cuius est pars ad vitae sufficientiam perfectam, scilicet ut homo non solum vivat, sed et bene vivat habens omnia quae sibi sufficiunt ad vitam; et sic homini auxiliatur multitudo civilis cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, prout scilicet in civitate sunt multa artificia ad quae una domus sufficere non potest, sed etiam quantum ad moralia, in quantum scilicet per publicam potestatem coercentur insolentes iuvenes metu poenae quos paterna monitio corrigere non valet. W inny sposób człowiek otrzymuje pomoc od wielości, której jest częścią, do pełnego zaspokojenia potrzeb życiowych: to znaczy do tego, aby nie tylko żył, ale by żył dobrze, mając wszystko, co jest mu potrzebne do życia. W ten sposób pomaga człowiekowi wielość państwa, którego człowiek jest częścią. I to nie tylko w rzeczach cielesnych – ponieważ w państwie jest wiele rzeczy tworzonych przez sztukę, do czego nie wystarcza jeden dom – lecz także w sprawach moralnych, ponieważ władza publiczna, wykorzystując strach przed karą, poskramia wybryki młodzieńców, których nie jest w stanie poprawić ojcowskie napomnienie. 5. Sciendum est autem quod hoc totum quod est civilis multitudo vel domestica familia habet solam ordinis unitatem, secundum quam non est aliquid simpliciter unum; et ideo pars huius totius potest habere operationem quae non est operatio totius, sicut miles in exercitu habet operationem quae non est totius exercitus; habet nihilominus et ipsum totum aliquam operationem quae non est propria alicuius partium sed totius, puta conflictus totius exercitus; et tractus navis est operatio multitudinis trahentium navem. Est autem aliud totum quod habet unitatem non solum ordine sed compositione aut colligatione vel etiam continuitate, secundum quam unitatem est aliquid unum simpliciter; et ideo nulla est operatio partis quae non sit totius; in continuis enim idem est motus totius et partis, et similiter in compositis vel colligatis operatio partis principaliter est totius. Et ideo oportet quod ad eamdem scientiam pertineat consideratio talis totius et partis eius, non autem ad eamdem scientiam pertinet considerare totum quod habet solam ordinis unitatem et partes ipsius. Należy zaś zauważyć, że tej całości, jaką jest wielość państwowa lub rodzina w domu, przysługuje tylko jedność porządku, dzięki czemu nie jest ona czymś bezwzględnie jednym. Dlatego część tej całości może wykonywać takie działanie, które nie będzie działaniem całości, tak jak w wojsku żołnierz może wykonywać takie działanie, które nie jest działaniem całego wojska. Niemniej jednak również samej całości przysługuje pewne działanie, które nie jest działaniem właściwym dla żadnej z części, ale dla całości, jak na przykład starcie, w którym bierze udział całe wojsko, albo ciągnięcie statku, które jest działaniem wielości ciągnących statek. Istnieje zaś inna całość, której przysługuje nie tylko jedność wynikająca z porządku, lecz także jedność wynikająca ze złożenia lub powiązania bądź też z ciągłości – a dzięki takiej jedności dana rzecz jest czymś bezwzględnie jednym. Dlatego nie ma w niej żadnego działania części, które nie byłoby działaniem całości. W rzeczach ciągłych ruch całości i ruch części jest bowiem tym samym ruchem. I podobnie w rzeczach złożonych lub powiązanych działanie części jest zasadniczo działaniem całości. Z tego powodu do jednej i tej samej nauki musi należeć rozważanie takiej całości i jej części, podczas gdy rozważanie całości, której przysługuje tylko jedność porządku, oraz jej części nie należy do jednej i tej samej nauki. 6. Et inde est quod moralis philosophia in tres partes dividitur, Stąd wynika, że filozofia moralna dzieli się na trzy części, quarum prima considerat operationes unius hominis ordinatas ad finem quae vocatur monastica, z których pierwsza rozważa działania jednego człowieka przyporządkowane do celu i nosi miano monostyki; secunda autem considerat operationes multitudinis domesticae quae vocatur oeconomica, druga rozważa działania wielości domowej i nazywamy ją ekonomiką; tertia autem considerat operationes multitudinis civilis quae vocatur politica. trzecia rozważa zaś działania wielości państwowej, a nazywamy ją polityką. 7. Incipiens igitur Aristoteles tradere moralem philosophiam a prima sui parte in hoc libro qui dicitur Ethicorum, id est Moralium, praemittit prooemium, in quo tria facit: Zaczynając więc wykładać filozofię moralną od pierwszej jej części, Arystoteles zamieszcza najpierw w tej księdze, zwanej księgą Etyki – to znaczy zagadnień moralnych – wstęp, w którym robi trzy rzeczy. primo enim ostendit de quo est intentio; Po pierwsze, pokazuje bowiem, czym zamierza się zająć;