Super ad Hebraeos Wykład Listu do Hebrajczyków Prooemium Prolog Psalmus 85:8 ^85:8 Non est similis tui in diis, Domine, et non est secundum opera tua. Nie ma wśród bogów podobnego Tobie, Panie, i nie ma niczego według dzieł Twoich (Ps 86 ,8). 1. In verbis istis exprimitur Christi excellentia quantum ad duo. Et primo quantum ad comparationem ad alios deos, cum dicit non est similis tui in diis, Domine, secundo per comparationem ad effectus, cum dicit et non est secundum opera tua. 1. W tych słowach wyższość Chrystusa wyrażona jest przez dwojakie odniesienie. Po pierwsze, przez porównanie do innych bogów: nie ma wśród bogów podobnego Tobie, Panie; po drugie, przez porównanie do dzieł: i nie ma niczego według dzieł Twoich. 2. Circa primum sciendum est, quod licet sit tantum unus Deus naturaliter, ut dicitur Deut. VI, 4: Dominus Deus tuus, Deus unus est, tamen participative et in caelo, et in terra sunt dii multi. I Cor. VIII, 5: sunt quidem dii multi et Domini multi. 2. Co do pierwszego, należy wiedzieć, że chociaż z natury Bóg jest tylko jeden – jak powiedziano w Pwt 6,4: Pan, Bóg twój, jest Bogiem jedynym – to jednak poprzez uczestnictwo jest wielu bogów, zarówno w niebie, jak i na ziemi. 1 Kor 8,5: rzeczywiście jest wielu bogów i wielu panów. Nam dii quandoque dicuntur ipsi angeli, ut patet Iob I, 6 et II, 1: cum venissent filii Dei, ut assisterent coram Domino. Et quandoque prophetae, ut dicitur de Moyse, Exod. VII, 1: constitui te Deum Pharaonis. Item de sacerdotibus dicitur Exod. XXII, 28: diis, id est, sacerdotibus, non detrahes. Item ibi: si latet fur, Dominus domus applicabitur ad deos. Bogami bowiem nazywa się niekiedy nawet aniołów, jak widać w Hi 1,6; 2,1: gdy przyszli synowie Boży, aby stać przed Panem. Niekiedy również proroków, jak się mówi o Mojżeszu w Wj 7,1: ustanowiłem cię bogiem faraona. Tak samo mówi się o kapłanach w Wj 22,28: bogom, czyli kapłanom, uwłaczać nie będziesz. Ponadto w Wj 22,8: jeśli nie wykryto złodzieja, pan domu stawi się przed bogami. Sed angeli dicuntur dii, propter abundantissimam refulgentiam divinae claritatis. Iob c. XXV, 3: super quem non fulget lumen illius. angeli vero non sunt similes Christo in diis, qui est splendor paternae gloriae, ut dicitur infra I, 3. Eph. I, 20: constituens eum ad dexteram in caelestibus supra omnem principatum, et cetera. Aniołów nazywa się jednak bogami ze względu na silny odblask boskiej jasności. Hi 25,3: nad kim nie zajaśnieje światło Jego? Wszak aniołowie nie są wśród bogów podobni do Chrystusa, który jest blaskiem Ojcowskiej chwały, jak powiedziano niżej w Hbr 1,3. Ef 1,20–21: posadziwszy Go po prawicy swojej w niebie, ponad wszelką zwierzchnością, itd. Prophetae vero dicuntur dii, quia ad ipsos sermo Dei factus est. Io. X, 35 illos dixit deos ad quos sermo Dei factus est. Ergo multo excellentius est Deus Christus, qui est substantialiter ipsum Verbum Dei. Proroków zaś nazywa się bogami dlatego, że zostało skierowane do nich słowo Boże. J 10,35: tych nazwał bogami, do których skierowano słowo Boże. Zatem Chrystus jest Bogiem w sposób o wiele doskonalszy, ponieważ jest substancjalnie samym Słowem Bożym. Sacerdotes vero dicuntur dii, quia Dei ministri. Is. LXI, 6: vos sacerdotes Domini, vocabimini ministri Dei. Sed Christus multo fortius, qui non est minister, sed Dominus universorum, Esth. XIII, 11; item Apoc. XIX, v. 16: Dominus dominantium; et infra: tamquam Dominus in omni domo sua. Christus ergo Deus magnus super omnes deos, quia splendor, quia Verbum, quia Dominus est. Natomiast kapłanów nazywa się bogami dlatego, że są sługami Boga. Iz 61,6: wy będziecie nazywani kapłanami Pańskimi, mówić o was będą „słudzy Boga”. Lecz o wiele zasadniej nazywa się Bogiem Chrystusa, który nie jest sługą, lecz Panem wszystkiego. Est 13,11 (Vlg): Pan panujących (zob. też Ap 19,16); Hbr 3,6: jako pan w całym domu swoim. Chrystus jest więc wielkim Bogiem ponad wszystkimi bogami, ponieważ jest blaskiem, ponieważ jest Słowem, ponieważ jest Panem. 3. Secundo manifestatur haec excellentia per effectus, cum dicitur et non est secundum opera tua, ubi sciendum est quod triplex est opus excellens Christi. Unum quod se extendit ad totam creaturam, scilicet opus creationis. Io. I, 3: omnia per ipsum facta sunt. Aliud quidem tantum ad creaturam rationalem, quae per Christum illuminatur, quod est illuminationis. Io. I, 9: erat lux vera, et cetera. Tertium est iustificationis, quod pertinet tantum ad sanctos, qui per ipsum per gratiam vivificantem vivificantur et iustificantur. Io. I, 4: et vita erat lux hominum. 3. Po drugie, wyższość Chrystusa ujawnia się poprzez dzieła, jak powiedziano: nie ma niczego według dzieł Twoich (Ps 86 ,8). Trzeba przy tym wiedzieć, że wielkie dzieło Chrystusa ma trojaki charakter. Jedno rozciąga się na całe stworzenie, a mianowicie dzieło stworzenia. J 1,3: wszystko przez Nie się stało. Drugie – jedynie na stworzenie rozumne, które jest przez Chrystusa oświecane; jest to dzieło oświecenia. J 1,9: była światłość prawdziwa, itd. Trzecie to dzieło usprawiedliwienia, przynależne jedynie świętym, którzy dzięki ożywiającej łasce zostają przez Niego ożywieni i usprawiedliwieni. J 1,4: a życie było światłością ludzi. His enim tribus modis non possunt operari dii praedicti. angeli enim non sunt creatores, sed creaturae. Ps. CIII, 4: qui facis angelos tuos spiritus, et cetera. Prophetae etiam sunt illuminati, non illuminantes. Io. I, 8: non erat ille lux, et cetera. Sacerdotes etiam non iustificabant. Infra X, 4: impossibile est enim sanguine hircorum et taurorum auferri peccata. Oczywiście, wspomniani bogowie nie są w stanie działać na żaden z tych trzech sposobów. Aniołowie nie są bowiem stwórcami, lecz stworzeniami. Ps 104(103),4: czynisz z aniołów Twoich wichry, itd. Prorocy również są tymi, którzy zostali oświeceni, a nie tymi, którzy oświecają. J 1,8: nie był on światłością, itd. Kapłani także nie dawali usprawiedliwienia. Hbr 10,4: niemożliwa to bowiem rzecz, żeby grzechy miały być zgładzone krwią wołów i kozłów. 4. Ergo manifeste in verbis istis demonstratur Christi excellentia, et haec est materia huius epistolae ad Hebraeos, quae ab aliis distinguitur. 4. Zatem w tych słowach wyraźnie zostaje ukazana wyższość Chrystusa. Właśnie ona jest tematem tego oto Listu do Hebrajczyków, który różni się od innych. Quia in quibusdam epistolis agitur de gratia Novi Testamenti quantum ad totum corpus mysticum Ecclesiae, et hoc in omnibus epistolis quas mittit Ecclesiis, in ea scilicet quae est ad Romanos, ad Corinthios, ad Galatas, et usque ad primam ad Timotheum. In quibusdam vero quantum ad membra principalia, sicut in his quas mittit singularibus personis, scilicet ad Timotheum, ad Titum, et ad Philemonem. In ista vero commendat ipsam gratiam quantum ad caput, scilicet Christum; in corpore enim Ecclesiae ista tria reperiuntur sicut et in corpore naturali, scilicet ipsum corpus mysticum, membra principalia, scilicet praelati et maiores, et caput, a quo vita fluit in totum corpus, scilicet Christus. W niektórych bowiem listach jest mowa o łasce Nowego Testamentu w odniesieniu do całego mistycznego ciała Kościoła. Jest tak we wszystkich listach, które Apostoł posyła do Kościołów, to znaczy w Liście do Rzymian, w Liście do Koryntian, w Liście do Galatów aż do Pierwszego Listu do Tymoteusza. W niektórych natomiast – w odniesieniu do głównych Jego członków, tak jak w tych, które posyła do poszczególnych osób, to znaczy w Liście do Tymoteusza, w Liście do Tytusa i w Liście do Filemona. W niniejszym zaś liście wskazuje na samą łaskę w odniesieniu do Głowy, czyli Chrystusa. W ciele Kościoła można bowiem dostrzec te trzy części, tak jak w ciele naturalnym, a mianowicie samo mistyczne ciało, główne członki, czyli przełożonych i zwierzchników, oraz głowę, z której spływa życie na całe ciało, a jest nią Chrystus. 5. Sed antequam accedamus ad divisionem, sciendum est quod ante synodum Nicaenam, quidam dubitaverunt an ista epistola esset Pauli. 5. Jednakże zanim przystąpimy do podziału tekstu, należy zauważyć, że przed synodem w Nicei niektórzy wątpili, czy ten list jest autorstwa Pawła. Et quod non, probant duobus argumentis. Unum est, quia non tenet hunc modum quem in aliis epistolis. Non enim praemittit hic salutationem, nec nomen suum. Aliud est, quia non sapit stylum aliarum, imo habet elegantiorem, nec est aliqua Scriptura quae sic ordinate procedat in ordine verborum, et sententiis, sicut ista. Unde dicebant ipsam esse vel Lucae Evangelistae, vel Barnabae, vel Clementis Papae. Ipse enim scripsit Atheniensibus quasi per omnia secundum stylum istum. A tego, że nie jest, dowodzili mocą dwóch argumentów. Pierwszy głosi, że autor nie utrzymuje tej formy, jaka jest zachowana w innych listach. Nie umieszcza tu bowiem na początku pozdrowienia ani swego imienia. Drugi jest taki, że list nie przypomina stylu innych listów: przeciwnie, ma styl bardziej wytworny; nie ma też żadnego innego pisma, w którym by zachodził taki ład w szyku wyrazów i zdań, jak w tym. Dlatego mówiono, że jego autorem jest albo Łukasz Ewangelista, albo Barnaba, albo papież Klemens. On bowiem pisał do Ateńczyków w sposób jakoby we wszystkim zgodny z tym stylem. Sed antiqui doctores, praecipue Dionysius et aliqui alii, accipiunt verba huius epistolae pro testimoniis Pauli. Et Hieronymus illam inter epistolas Pauli recipit. Jednak starożytni doktorzy, w szczególności Dionizy i niektórzy inni, uznają słowa tego listu za świadectwa Pawła. Również Hieronim przyjmuje go w poczet listów Pawła. Ad primum ergo dicendum est, quod triplex ratio fuit quare non posuit nomen suum. Una est, quia non erat apostolus Iudaeorum, sed gentium. Gal. II, 8: qui operatus est Petro in apostolatum circumcisionis, operatus est et mihi inter gentes, et cetera. Et ideo non fecit mentionem de apostolatu suo in principio huius epistolae, quia nolebat officium sui apostolatus insinuare, nisi ipsis gentibus. Secunda, quia nomen suum Iudaeis erat odiosum, cum diceret legalia non debere servari, ut patet Act. XV, 2 ss. Et ipsum tacuit, ne saluberrima doctrina huius epistolae abiiceretur. Tertia, quia Iudaeus erat. Hebraei sunt? Et ego, II Cor. XI, 22. Et domestici non bene sustinent excellentiam suorum. Non est propheta sine honore nisi in patria sua, et in domo sua, Matth. XIII, 57. Na pierwsze trzeba zatem odpowiedzieć, że powód, dla którego Apostoł nie przedstawił swojego imienia, był trojaki. Pierwszym było to, że nie był on apostołem Żydów, lecz pogan. Ga 2,8: ten bowiem, który uczynił Piotra apostołem obrzezania, uczynił nim i mnie wśród pogan, itd. Dlatego też nie poczynił wzmianki o swym apostołowaniu na początku tego listu, ponieważ chciał o nim powiadamiać jedynie pogan. Drugim powodem było to, że imię jego było znienawidzone przez Żydów, ponieważ twierdził, że nie trzeba zachowywać Prawa, jak to widać w Dz 15,2–16,4. Przemilczał je, aby nie odrzucono zbawiennej nauki tego listu. Trzecim powodem było to, że był Żydem. 2 Kor 11,22: Hebrajczykami są? I ja. Rodacy przecież niedobrze znoszą wybitność swoich. Mt 13,57: prorok jest pozbawiony czci tylko w swojej ojczyźnie i w swoim domu. Ad argumentum secundum, dicendum est, quod ideo est elegantior in stylo, quia etsi sciebat omnem linguam I Cor. XIV, 18: omnium vestrum lingua loquor, tamen melius sciebat Hebraeam tamquam sibi magis connaturalem, in qua scripsit epistolam istam. Et ideo magis ornate potuit loqui in idiomate suo, quam in aliquo alio. Unde dicit II Cor. XI, 6: etsi imperitus sermone, sed non scientia. Lucas autem qui fuit optimus prolocutor, istum ornatum transtulit de Hebraeo in Graecum. Na drugi argument trzeba odpowiedzieć, że list jest wytworniejszy w swym stylu dlatego, że chociaż autor znał każdy język – 1 Kor 14,18: mówię językiem was wszystkich – to jednak lepiej znał język hebrajski, jako bardziej dla siebie naturalny; w nim też napisał ten list. Z tego powodu potrafił ozdobniej przemawiać zgodnie z własnym sposobem wysławiania się, niż w jakimkolwiek innym języku. Dlatego mówi w 2 Kor 11,6: choć nie biegły w mowie, ale nie pozbawiony umiejętności. Łukasz zaś, który potrafił się wypowiadać najlepiej, przełożył tę ozdobność stylu z języka hebrajskiego na grecki. Caput 1 Rozdział pierwszy Magnitudo Christi Lectio 1 Wykład 1 (1,1–2) Deus in Filio locutus est ^1:1 Multifariam, multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis: [n. 6] ^1:2 novissime, diebus istis locutus est nobis in Filio, quem constituit haeredem universorum, per quem fecit et saecula: [n. 14] 6. Scripsit autem epistolam istam contra errores quorumdam, qui ex Iudaismo ad fidem Christi conversi, volebant servare legalia cum Evangelio, quasi non sufficeret gratia Christi ad salutem. 6. Apostoł napisał ten list przeciwko błędom niektórych ludzi, którzy, nawróciwszy się z judaizmu na wiarę w Chrystusa, wraz z Ewangelią chcieli zachowywać i Prawo, jak gdyby łaska Chrystusa nie wystarczała do zbawienia. Unde et dividitur in duas partes. Dlatego też list dzieli się na dwie części. Primo enim multipliciter commendat excellentiam Christi, ut per hoc praeferat Novum Testamentum Veteri; secundo agit de his per quae membra iunguntur capiti, scilicet de fide infra, XI cap., ibi est autem fides. Albowiem, po pierwsze, Apostoł wielokrotnie uwydatnia wyższość Chrystusa, aby przez to postawić Nowy Testament nad Stary; po drugie, pisze o tym, dzięki czemu członki łączą się z Głową, to znaczy o wierze: Wiara zaś jest (Hbr 11,1; nr 551). Intendit autem ostendere excellentiam Novi ad Vetus Testamentum per excellentiam Christi, quantum ad tres personas solemnes in ipso Veteri Testamento contentas, scilicet angelos, per quos lex tradita est. Gal. III, 19: ordinata per angelos in manu mediatoris, et cetera. Quantum ad Moysen, a quo, vel per quem data est. Io. I, 17: lex per Moysen data est, et Deut. ult.: non surrexit ultra propheta, et cetera. Quantum ad sacerdotium per quod ministrabatur, infra: in priori tabernaculo semper introibant sacerdotes sacrificiorum, officia consummantes, et cetera. Apostoł zamierza mianowicie ukazać wyższość Nowego Testamentu nad Starym poprzez przedstawienie wyższości Chrystusa w stosunku do trojakiego rodzaju wybitnych osobistości Starego Testamentu, to znaczy do aniołów, przez których zostało przekazane Prawo – Ga 3,19: przekazane przez aniołów za sprawą pośrednika, itd. – w stosunku do Mojżesza, przez którego albo za pośrednictwem którego zostało dane – J 1,17: Prawo przez Mojżesza było dane; Pwt 34,10: nie powstał więcej prorok, itd. – w stosunku do kapłanów, przez których było ono sprawowane. Hbr 9,6: do pierwszego przybytku zawsze wchodzili kapłani, posługi ofiarne spełniający, itd. Unde primo praefert Christum angelis; Dlatego, po pierwsze, stawia Chrystusa nad aniołów; secundo Moysi, III cap., ibi unde fratres; po drugie, nad Mojżesza: Stąd bracia (Hbr 3,1; nr 155); sed tertio, sacerdotio Veteris Testamenti, V cap., ibi omnis namque pontifex. a po trzecie, nad kapłanów Starego Testamentu: Albowiem każdy arcykapłan (Hbr 5,1; nr 239). Circa primum duo facit, quia Co do pierwszego, czyni dwie rzeczy: primo praefert Christum angelis in isto capite; po pierwsze, stawia Chrystusa nad aniołów; secundo concludit qualis reverentia exhibenda sit novae legi, II capite, ibi propter hoc abundantius. po drugie, wyprowadza wniosek, jaki szacunek należy okazywać Nowemu Prawu: Dlatego tym usilniej (Hbr 2,1; nr 89). Adhuc circa primum duo facit, quia Co do pierwszego czyni jeszcze dwie rzeczy: