Quaestiones disputatae de anima Kwestie dyskutowane o duszy Prooemium Et primo quaeritur utrum anima humana possit esse forma et hoc aliquid. Czy dusza ludzka może być formą i czymś odrębnym. Secundo utrum anima humana sit separata secundum esse a corpore. Czy dusza ludzka jest w swym istnieniu oddzielona od ciała. Tertio utrum intellectus possibilis, sive anima intellectiva, sit una in omnibus. Czy intelekt możnościowy, albo dusza intelektualna, jest jeden we wszystkich Quarto utrum necesse sit ponere intellectum agentem. Czy konieczne jest przyjmowanie intelektu czynnego Quinto utrum intellectus agens sit unus et separatus. Czy intelekt czynny jest jeden i oddzielony Sexto utrum anima sit composita ex materia et forma. Czy dusza jest złożona z materii i formy Septimo utrum Angelus et anima differant specie. Czy anioł i dusza różnią się gatunkowo Octavo utrum anima rationalis tali corpori debeat uniri quale est corpus humanum. Czy dusza rozumna powinna była połączyć się z takim ciałem, jak ciało ludzkie Nono utrum anima uniatur materiae corporali. Czy dusza łączy się z materią cielesną przez coś pośredniego Decimo utrum anima sit tota in toto corpore, et in qualibet parte eius. Czy dusza jest w całym ciele i w każdej jego części Undecimo utrum in homine anima rationalis, sensibilis et vegetabilis sit una substantia. Czy dusza rozumna, zmysłowa i wegetatywna są w człowieku jedną substancją Duodecimo utrum anima sit suae potentiae. Czy dusza jest tożsama ze swymi władzami Decimotertio de distinctione potentiarum animae, utrum videlicet distinguantur per obiecta. Czy poszczególne władze duszy wyróżnia się w oparciu o ich przedmioty Decimoquarto de immortalitate animae humanae, et utrum sit immortalis. Czy dusza ludzka jest nieśmiertelna Decimoquinto utrum anima separata a corpore possit intelligere. Czy dusza oddzielona od ciała może poznawać przez intelekt Decimosexto utrum anima coniuncta corpori possit intelligere substantias separatas. Czy dusza złączona z ciałem może poznawać substancje oddzielon Decimoseptimo utrum anima separata possit intelligere substantias separatas. Czy dusza oddzielona od ciała może poznawać substancje oddzielone Decimoctavo utrum anima separata cognoscat omnia naturalia. Czy dusza oddzielona poznaje wszystkie rzeczy naturalne Decimonono utrum potentiae sensitivae remaneant in anima separata. Czy w duszy oddzielonej pozostają władze zmysłowe Vicesimo utrum anima separata singularia cognoscat. Czy dusza oddzielona poznaje rzeczy jednostkowe Vicesimoprimo utrum anima separata possit pati poenam ab igne corporeo. Czy dusza oddzielona może doznawać kary ognia cielesnego Quaestio 1 Kwestia 1 Utrum anima humana possit esse forma et hoc aliquid Czy dusza ludzka może być formą i czymś odrębnym Et primo quaeritur utrum anima humana possit esse forma et hoc aliquid. Et videtur quod non. Si enim anima humana est hoc aliquid, est subsistens et habens per se esse completum. Quod autem advenit alicui post esse completum advenit ei accidentaliter, ut albedo homini aut etiam vestimentum corpori. Corpus igitur unitum animae advenit ei accidentaliter. Si ergo anima est hoc aliquid, non est forma substantialis corporis. Wydaje się, że nie. 1. Jeśli bowiem dusza ludzka jest czymś odrębnym, to jest samoistna i ma pełne istnienie sama przez się. To zaś, co dołącza się do jakiegoś bytu już mającego pełne istnienie, łączy się z nim przypadłościowo – w ten sposób na przykład białość łączy się z człowiekiem albo odzienie z ciałem. Dlatego ciało, które łączy się z duszą, łączy się z nią przypadłościowo. Jeśli więc dusza jest czymś odrębnym, to nie jest formą substancjalną ciała. Praeterea. Si anima est hoc aliquid, oportet quod sit aliquid individuatum. Nullum enim universalium est hoc aliquid. Aut igitur individuatur ex aliquo alio aut ex se. Si ex alio, et est forma corporis, oportet quod individuetur ex corpore, nam formae individuantur ex propria materia, et sic sequitur quod remoto corpore tollitur individuatio animae, et sic anima non poterit esse per se subsistens nec hoc aliquid. Si autem ex se individuatur, aut est forma simplex aut est aliquid compositum ex materia et forma. Si est forma simplex, sequitur quod una anima individuata ab alia differre non poterit nisi secundum formam; differentia autem secundum formam facit diversitatem speciei; sequitur igitur quod animae diversorum hominum sint specie differentes; unde et homines specie differrent, si anima est forma corporis, cum unumquodque a propria forma speciem sortiatur. Si autem anima est composita ex materia et forma, impossibile est quod secundum se totam sit forma corporis, nam materia nullius est forma. Relinquitur igitur quod impossible sit animam simul esse hoc aliquid et formam. 2. Jeśli dusza jest czymś odrębnym, to powinna być jednostkowiona, bo żaden powszechnik nie jest czymś odrębnym. Albo więc jest ona jednostkowiona przez coś innego, albo sama przez się. Jeśli przez coś innego, to – skoro jest formą ciała – musi być jednostkowiona przez ciało (bo formy podlegają jednostkowieniu przez materię, z którą się łączą). Z tego wynika, że po oddzieleniu od ciała dusza traci swą jednostkowość. W ten sposób dusza nie będzie mogła istnieć samoistnie sama przez się ani nie będzie mogła być czymś odrębnym. Jeśli natomiast dusza jest jednostkowiona sama przez się, to jest albo formą niezłożoną, albo czymś złożonym z materii i formy. Jeśli jest formą niezłożoną, to wynika z tego, że jedna dusza jednostkowa będzie się różnić od innej samą formą. Tymczasem różnica formy prowadzi do zróżnicowania gatunkowego. Wynikałoby więc z tego, że dusze różnych ludzi różnią się między sobą gatunkowo. Jeśli tak, to i ludzie będą się między sobą różnili gatunkowo, bo dusza jest formą ciała, a każdy byt otrzymuje swoją gatunkowość dzięki właściwej sobie formie. Jeśli natomiast dusza jest złożeniem z materii i formy, to niemożliwe jest, by cała stanowiła formę ciała, bo materia nie jest formą niczego. Pozostaje więc powiedzieć, że niemożliwe jest, by dusza była równocześnie czymś odrębnym i formą. Praeterea. Si anima est hoc aliquid, sequitur quod sit individuum quoddam. Omne autem individuum est in aliqua specie et in aliquo genere. Relinquitur igitur quod anima habet proprium genus et propriam speciem. Impossibile est autem quod aliquid habens propriam speciem recipiat superadditionem alterius ad speciei eiusdem constitutionem, quia ut dicit Philosophus VIII Metaphysicae species rerum sunt sicut numeri, in quibus quidquid subtrahitur vel additur speciem variat. Materia autem et forma uniuntur ad speciei constitutionem. Si igitur anima est hoc aliquid non unietur corpori ut forma materiae. 3. Jeśli dusza jest czymś odrębnym, to wynika z tego, że jest czymś jednostkowym. Każdy zaś byt jednostkowy należy do jakiegoś gatunku i do jakiegoś rodzaju. A zatem dusza powinna mieć własny gatunek i rodzaj. Niemożliwe jest jednak, by coś, co ma własny gatunek, łączyło się z czymś innym, dodanym do niego, i razem z nim stanowiło ten sam gatunek. Jak bowiem mówi Filozof w VIII księdze Metafizyki, gatunki rzeczy istnieją podobnie jak liczby: jeśli odejmiemy coś od liczby albo do niej dodamy, to tym samym zmieni ona gatunek. Zaś materia i forma łączą się w jedno i w ten sposób tworzą gatunek. Jeśli więc dusza jest czymś odrębnym, to nie będzie łączyła się z ciałem, tak jak forma łączy się z materią. Praeterea. Cum Deus res propter suam bonitatem fecerit, quae in diversis rerum gradibus manifestatur, tot gradus entium instituit quot potuit rerum natura pati. Si igitur anima humana potest per se subsistere, quod oportet dicere si est hoc aliquid, sequitur quod animae per se existentes sint unus gradus entium. Formae autem non sunt unus gradus entium seorsum sine materiis. Igitur anima, si est hoc aliquid, non erit forma alicuius materiae. 4. Skoro Bóg stworzył rzeczy z powodu swej dobroci, która przejawia się w istnieniu różnych stopni rzeczy, to uczynił tyle tych stopni, ile może pomieścić natura rzeczy. Jeśli jednak dusza ludzka może sama z siebie istnieć samoistnie (a tak trzeba powiedzieć, jeśli jest ona czymś odrębnym), będzie z tego wynikało, że dusze istniejące same przez się stanowią jeden stopień bytu. Ale formy same w sobie, pozbawione materii, nie stanowią jakiegoś jednego stopnia bytu. A zatem dusza, o ile jest czymś odrębnym, nie będzie formą żadnej materii. Praeterea. Si anima est hoc aliquid et per se subsistens, oportet quod sit incorruptibilis, cum neque contrarium habeat, neque ex contrariis composita sit. Si autem est incorruptibilis non potest esse proportionata corpori corruptibili quale est corpus humanum. Omnis autem forma est proportionata suae materiae. Si igitur anima est hoc aliquid non erit forma corporis humani. 5. Jeśli dusza jest czymś odrębnym i jest samoistna, to musi być niezniszczalna, bo ani nie ma przeciwieństwa, ani sama nie jest złożona z przeciwieństw. Jeśli zaś jest niezniszczalna, to nie może być proporcjonalnie dostosowana do zniszczalnego ciała, a takim jest ciało ludzkie. Bo wszelka forma jest proporcjonalnie dostosowana do swojej materii. Jeśli więc dusza jest czymś odrębnym, to nie będzie formą ciała ludzkiego. Praeterea. Nihil subsistens est actus purus nisi Deus. Si igitur anima est hoc aliquid, utpote per se subsistens, erit in ea aliqua compositio actus et potentiae. Et sic non poterit esse forma, quia potentia non est alicuius actus. Si igitur anima est hoc aliquid, non erit forma. 6. Żaden byt samoistny poza Bogiem nie jest aktem czystym. Jeśli więc dusza jest czymś odrębnym, czyli istnieje samoistnie, to będzie w niej pewne złożenie z aktu i możności. Dlatego nie będzie mogła być formą, ponieważ możność nie jest aktem niczego. Gdyby więc dusza była czymś odrębnym, to nie będzie formą. Praeterea. Si anima est hoc aliquid, potens per se subsistere, non oportet quod corpori uniatur nisi propter aliquod bonum ipsius. Aut igitur propter aliquod bonum essentiale, aut accidentale. Propter bonum essentiale non, quia sine corpore potest subsistere; nec etiam propter bonum accidentale, quod praecipue videtur esse cognitio veritatis quam anima humana per sensus accipit, qui sine organis corporeis esse non possunt, quia animae puerorum etiam antequam nascantur morientium dicuntur a quibusdam certam cognitionem rerum naturalium habere, quam tamen constat quod per sensus non acquisierunt. Si igitur anima est hoc aliquid, nulla ratio est quare corpori uniatur ut forma. 7. Jeśli dusza jest czymś odrębnym zdolnym do samoistnego istnienia, to nie powinna łączyć się z ciałem, chyba że dla jakiegoś swego dobra. A zatem łączy się ona z ciałem ze względu na jakieś dobro albo istotowe, albo przypadłościowe. Ale nie łączy się z ciałem ze względu na dobro istotowe, ponieważ może istnieć samoistnie bez ciała. Nie łączy się również z ciałem ze względu na dobro przypadłościowe, bo takim wydaje się zwłaszcza poznanie prawdy, jakie dusza ludzka zdobywa za pośrednictwem zmysłów. Zmysły zaś nie mogą istnieć bez narządów cielesnych. Jednakże – jak twierdzą niektórzy – dusze dzieci umierających przed narodzeniem także mają pełne poznanie rzeczy naturalnych, a jasne jest przecież, że nie zdobyły go dzięki zmysłom. Jeśli więc dusza jest czymś konkretnym, to nie ma żadnego powodu, dla którego miałaby się łączyć z ciałem jako jego forma. Praeterea. Forma et hoc aliquid ex opposito dividuntur. Dicit enim Philosophus in II De anima quod substantia dividitur in tria, quorum unum est forma, aliud materia, et tertium quod est hoc aliquid. Opposita autem non dicuntur de eodem. Ergo anima humana non potest esse forma et hoc aliquid. 8. Forma i byt odrębny są od siebie oddzielone na zasadzie przeciwieństwa. Filozof bowiem powiada w II księdze O duszy, że substancja dzieli się na trzy: jednym jest forma, drugim materia, trzecim zaś bycie czymś odrębnym. Zaś przeciwieństw nie orzeka się o jednym i tym samym. A zatem dusza ludzka nie może być formą i czymś odrębnym. Praeterea. Id quod est hoc aliquid per se subsistit; formae autem proprium est ut sit in alio; quae videntur esse opposita. Si igitur anima est hoc aliquid, non videtur quod sit forma. 9. To, co jest czymś odrębnym, istnieje samoistnie. Właściwością zaś formy jest to, że istnieje w czymś innym. Jasne jest, że te dwa sposoby istnienia są sobie przeciwne. Jeśli więc dusza jest czymś odrębnym, to widzimy, że nie może być formą. Sed dicebat quod corrupto corpore anima remanet hoc aliquid et per se subsistens, sed tunc perit in ea ratio formae. —Sed contra. Omne quod potest abscedere ab aliquo, manente substantia eius, inest ei accidentaliter. Si igitur anima remanente post corpus perit in ea ratio formae, sequitur quod ratio formae conveniat ei accidentaliter. Sed non unitur corpori ad constitutionem hominis nisi prout est forma. Ergo unitur corpori accidentaliter, et per consequens homo erit ens per accidens, quod est inconveniens. 10. Ale powiedziano, że po rozpadzie ciała dusza pozostaje czymś odrębnym istniejącym samoistnie, lecz ginie w niej wówczas funkcja formy. Przeciw temu: wszystko, co może odpaść od jakiegoś bytu w taki sposób, że substancja tego bytu trwa nienaruszona, przysługuje mu przypadłościowo. Jeśli więc w duszy istniejącej po rozpadzie ciała ginie funkcja formy, to wynika z tego, że funkcja formy przysługuje duszy w sposób przypadłościowy. Tymczasem w celu utworzenia człowieka dusza łączy się z ciałem tylko jako forma. A zatem łączy się ona z ciałem przypadłościowo – więc konsekwentnie również człowiek będzie bytem przez przypadłość, zaś taki wniosek jest nie do przyjęcia.