Quaestio disputata de spiritualibus creaturis Kwestia dyskutowana o stworzeniach duchowych Prooemium Et primo enim quaeritur; utrum substantia spiritualis sit composita ex materia et forma. 1. Czy stworzona substancja duchowa jest złożona z materii i formy Secundo utrum substantia spiritualis possit uniri corpori. 2. Czy substancja duchowa może zjednoczyć się z ciałem Tertio utrum substantia spiritualis, quae est anima humana, uniatur corpori per medium. 3. Czy substancja duchowa, którą jest dusza ludzka, jednoczy się z ciałem przez coś pośredniego Quarto utrum tota anima sit in qualibet parte corporis. 4. Czy cała dusza jest w każdej części ciała Quinto utrum aliqua substantia spiritualis creata, sit non unita corpori. 5. Czy jakaś substancja duchowa nie jest zjednoczona z ciałem Sexto utrum substantia spiritualis caelesti corpori uniatur. 6. Czy substancja duchowa jednoczy się z ciałem niebieskim Septimo utrum substantia spiritualis corpori aereo uniatur. 7. Czy substancja duchowa jednoczy się z ciałem powietrznym Octavo utrum omnes Angeli differant specie ab invicem. 8. Czy wszyscy aniołowie różnią się między sobą gatunkowo Nono utrum intellectus possibilis sit unus in omnibus hominibus. 9. Czy intelekt możnościowy jest jeden we wszystkich ludziach Decimo utrum intellectus agens sit unus omnium hominum. 10. Czy intelekt czynny jest jeden dla wszystkich ludzi Undecimo utrum potentiae animae sint idem quod animae essentia. 11. Czy władze duszy są tożsame z istotą duszy Articulus 1 Utrum substantia spiritualis creata sit composita ex materia et forma Czy stworzona substancja duchowa jest złożona z materii i formy Quaestio est de spiritualibus creaturis. Et primo quaeritur utrum substantia spiritualis creata sit composita ex materia et forma. Et videtur quod sic. Dicit enim Boetius in I De Trinitate: forma simplex, subiectum esse non potest; sed substantia spiritualis creata est subiectum scientiae et virtutis et gratiae; ergo non est forma simplex. Sed nec est materia simplex, quia sic esset in potentia tantum, non habens aliquam operationem. Ergo est composita ex materia et forma. Wydaje się, że tak. 1. Mówi bowiem Boecjusz w dziele O Trójcy: „prosta forma nie może być podmiotem”. Lecz stworzona substancja duchowa jest podmiotem wiedzy, cnoty i łaski. Nie jest zatem prostą formą. Nie jest także prostą materią, gdyż wówczas byłaby tylko możnością, nieposiadającą żadnego działania. A zatem jest ona złożona z materii i formy. Praeterea. Quaelibet forma creata est limitata et finita; sed forma limitatur per materiam; ergo quaelibet forma creata est forma in materia. Nulla ergo substantia creata est forma sine materia. 2. Każda forma stworzona jest ograniczona i skończona. Lecz forma jest ograniczana materią. Każda więc forma stworzona jest formą w materii. A zatem nie ma substancji stworzonej bez materii. Praeterea. Principium mutabilitatis est materia: unde secundum Philosophum necesse est ut materia imaginetur in re mota; sed substantia spiritualis creata est mutabilis: solus enim Deus naturaliter immutabilis est; ergo substantia spiritualis creata habet materiam. 3. Zasadą zmienności jest materia. Stąd, według Filozofa, „materię z konieczności wyobraża się w rzeczy poruszonej”. Lecz stworzona substancja duchowa jest zmienna, bowiem jedynie Bóg jest ze swej natury niezmienny. A zatem stworzona substancja duchowa posiada materię. Praeterea. Augustinus dicit XII Confessionum quod Deus fecit materiam communem visibilium et invisibilium; invisibilia autem sunt substantiae spirituales; ergo substantia spiritualis habet materiam. 4. Augustyn mówi w XII księdze Wyznań, że Bóg stworzył materię wspólną dla bytów widzialnych i niewidzialnych. Niewidzialne zaś są substancje duchowe. A zatem substancja duchowa ma materię. Praeterea. Philosophus dicit in VIII Methaphisice quod, si qua substantia est sine materia, statim est ens et unum, et non est ei alia causa ut sit ens et unum; sed omne creatum habet causam sui esse et unitatis; ergo nullum creatum est substantia sine materia. Omnis ergo substantia spiritualis creata est composita ex materia et forma. 5. Filozof mówi w VIII księdze Metafizyki, że jeśli jakaś substancja jest bez materii, to wówczas jest bytem i czymś jednym, a przyczyną jej jest tylko to, że jest bytem i czymś jednym. Lecz każdy byt stworzony ma przyczynę swego istnienia i swej jedności. Nic więc, co stworzone, nie jest substancją bez materii. A zatem każda stworzona substancja duchowa jest złożona z materii i formy. Praeterea. Augustinus dicit in libro De quaestionibus Veteris et Novi Testamenti quod prius fuit formatum corpus Adae quam anima ei infunderetur, quia prius est necesse fieri habitaculum quam habitatorem introduci. Comparatur anima ad corpus sicut habitator ad habitaculum; sed habitator est per se subsistens; anima igitur est per se subsistens, et multo fortius angelus. Sed substantia per se subsistens non videtur esse forma tantum; ergo substantia spiritualis creata non est forma tantum; est ergo composita ex materia et forma. 6. Augustyn mówi w dziele Zagadnienia Starego i Nowego Testamentu, że ciało Adama było uformowane jeszcze zanim została w nie wlana dusza, ponieważ najpierw musi powstać mieszkanie, do którego potem może być wprowadzony mieszkaniec. Porównuje się mianowicie duszę do ciała jak mieszkańca do mieszkania. Lecz mieszkaniec istnieje samoistnie przez się – dusza zatem istnieje samoistnie przez się, a tym bardziej anioł. Jednak substancja istniejąca samoistnie przez się nie wydaje się tylko formą. Tak więc stworzona substancja duchowa jest nie tylko formą. A zatem jest ona złożona z materii i formy. Praeterea. Manifestum est quod anima est susceptiva contrariorum; hoc autem videtur esse proprium substantiae compositae; ergo anima est substantia composita, et eadem ratione angelus. 7. Jasne jest, że dusza jest zdolna przyjmować przeciwieństwa. To zaś wydaje się właściwością złożonej substancji. A zatem dusza jest złożoną substancją, z tej samej racji jest nią również anioł. Praeterea. Forma est quo aliquid est. Quidquid ergo compositum est ex quo est et quod est est compositum ex materia et forma; omnis autem substantia spiritualis creata composita est ex quo est et quod est, ut patet per Boetium in libro De hebdomadibus; ergo omnis substantia spiritualis creata est composita ex materia et forma. 8. Formą jest to, przez co coś jest czymś. Tak więc wszystko, co złożone jest z tego, przez co jest czymś, oraz z tego, czym jest, złożone jest z materii i formy. Jak wynika zaś z dzieła O hebdomadach Boecjusza, każda stworzona substancja duchowa jest złożona z tego, przez co jest czymś, i z tego, czym jest. A zatem każda stworzona substancja duchowa złożona jest z materii i formy. Praeterea. Duplex est communitas: una in divinis, secundum quod essentia est communis tribus personis, alia in rebus creatis, secundum quod universale est commune suis inferioribus. Singulare autem videtur primae communitatis, ut id quo distinguuntur ea quae communicant in illo communi non sit aliud realiter ab ipso communi: paternitas enim, quo Pater distinguitur a Filio, est ipsa essentia quae est Patri et Filio communis. In communitate autem universalis oportet quod id quo distinguuntur ea quae continentur sub communi sit aliud ab ipso communi; in omni ergo creato quod continetur sub aliquo genere communi necesse est esse compositionem eius quod commune est et eius per quod commune ipsum restringitur. Substantia autem spiritualis creata est in aliquo genere; oportet ergo quod in substantia spirituali creata sit compositio naturae communis et eius per quod natura communis coarctatur. Haec autem videtur esse compositio formae et materiae; ergo in substantia spirituali creata, est compositio formae et materiae. 9. Wspólne posiadanie jest dwojakie: jedno w Bogu, zgodnie z tym, że istota jest wspólna trzem Osobom; drugie w rzeczach stworzonych, zgodnie z tym, że powszechnik jest wspólny podlegającym mu bytom. Dla pierwszego zaś wspólnego posiadania czymś szczególnym wydaje się fakt, że to, przez co odróżniają się byty mające coś wspólnego, nie jest czymś realnie innym od tego, co wspólne. Ojcostwo bowiem, przez które Ojciec wyodrębnia się od Syna, jest samą istotą, wspólną Ojcu i Synowi. Natomiast we wspólnym posiadaniu w powszechniku to, przez co byty objęte powszechnikiem odróżniają się od siebie, musi być czymś innym od tego, co wspólne. W każdym zatem bycie stworzonym, objętym jakimś wspólnym rodzajem, musi istnieć złożenie tego, co wspólne, i tego, przez co coś wspólnego jest ograniczane. Stworzona zaś substancja duchowa jest w jakimś rodzaju. Trzeba więc, by w stworzonej substancji duchowej było złożenie natury wspólnej i tego, przez co natura wspólna się ogranicza. Takie wydaje się być złożenie formy i materii. A zatem w stworzonej substancji duchowej jest złożenie formy i materii. Praeterea. Forma generis non potest esse nisi in intellectu vel materia; sed substantia spiritualis creata, ut angelus, est in aliquo genere; forma igitur generis illius vel est in intellectu tantum vel in materia. Sed si angelus non haberet materiam, non esset in materia; ergo esset in intellectu tantum; et sic, supposito quod nullus intelligeret angelum, sequeretur quod angelus non esset, quod est inconveniens. Oportet igitur dicere, ut videtur, quod substantia spiritualis creata sit composita ex materia et forma. 10. Forma rodzaju może istnieć tylko w intelekcie lub materii. Lecz stworzona substancja duchowa, jaką jest anioł, istnieje w jakimś rodzaju. Tak więc forma jego rodzaju jest albo tylko w intelekcie, albo w materii. Ale gdyby anioł nie miał materii, nie byłby w materii. Byłby on zatem tylko w intelekcie, a wówczas, zakładając, że nikt nie poznawałby anioła, wynikałoby z tego, że anioł nie istnieje, co jest niestosowne. A zatem trzeba stwierdzić, jak się wydaje, że stworzona substancja duchowa jest złożona z materii i formy. Praeterea. Si substantia spiritualis creata esset forma tantum, sequeretur quod una substantia spiritualis esset praesens alteri. Si enim unus angelus intelligit alium, aut hoc est per essentiam angeli intellecti: et sic oportebit quod substantia angeli intellecti sit praesens in intellectu angeli intelligentis ipsum; aut per speciem: et tunc idem sequitur, si species per quam angelus ab alio intelligitur non differt ab ipsa substantia angeli intellecti. Nec videtur posse dari in quo differat, si substantia angeli est sine materia sicut et eius species intelligibilis. Hoc autem est inconveniens, quod unus angelus per sui substantiam sit praesens in alio, quia sola Trinitas mente rationali illabitur. Ergo et primum ex quo sequitur est inconveniens, scilicet quod substantia spiritualis creata sit immaterialis. 11. Gdyby stworzona substancja duchowa była tylko formą, wynikałoby z tego, że jedna stworzona substancja duchowa byłaby obecna w drugiej. Jeśli bowiem jeden anioł poznaje drugiego, dokonuje się to albo przez istotę anioła poznawanego – w tym przypadku substancja anioła poznawanego będzie musiała znajdować się w intelekcie anioła poznającego; albo przez formę poznawczą – i w tym przypadku wynika to samo, jeśli forma, przez którą anioł jest poznawany przez innego, nie różni się od samej substancji anioła poznawanego. I nie wydaje się możliwe wskazanie tego, w czym się różni, jeśli substancja anioła jest bez materii, tak jak i jego forma poznawcza. Jest to zaś niestosowne, by jeden anioł przez swą substancję był obecny w innym, gdyż jedynie Trójca przenika do rozumnego umysłu. A zatem niestosowne jest również pierwsze założenie, z którego wynika powyższy wniosek, mianowicie że stworzona substancja duchowa jest niematerialna. Praeterea. Commentator dicit in XI Methaphisice quod, si esset arca sine materia, idem esset cum arca quae est in intellectu. Et sic videtur idem quod prius. 12. W komentarzu do XI księgi Metafizyki Komentator mówi, że gdyby istniała skrzynia bez materii, byłaby ona tym samym, co skrzynia w intelekcie. I tak wniosek wydaje się ten sam, co powyżej. Praeterea. Augustinus dicit VII Super Genesim ad litteram quod, sicut caro habuit materiam, id est terram, de qua fieret, sic fortasse potuit, et antequam ea ipsa natura fieret quae anima dicitur, habere aliquam materiam pro suo genere spiritualem, quae nondum esset anima. Ergo anima videtur esse composita ex materia et forma, et eadem ratione angelus. 13. Augustyn mówi w VII rozdziale Komentarza dosłownego do Księgi Rodzaju, że jak ciało posiadało materię, czyli ziemię, z której powstało, to mogło być tak, że zanim powstała sama ta natura, którą nazywa się duszą, posiadała ona jako swój rodzaj jakąś materię duchową, która jeszcze nie była duszą. A zatem dusza wydaje się złożona z materii i formy – i z tej samej racji anioł również. Praeterea. Damascenus dicit, quod solus Deus essentialiter immaterialis est et incorporeus; non ergo substantia spiritualis creata. 14. Jan Damasceński mówi, że „tylko Bóg jest istotowo niematerialny i niecielesny”. A zatem stworzona substancja duchowa nie jest taka. Praeterea. Omnis substantia naturae suae limitibus circumscripta habet esse limitatum et coarctatum; sed omnis substantia creata est naturae suae limitibus circumscripta; ergo omnis substantia creata habet esse limitatum et coarctatum. Sed omne quod coarctatur aliquo coarctatur; ergo in qualibet substantia creata est aliquid coarctans et aliquid coarctatum: et hoc videtur esse forma et materia. Ergo omnis substantia spiritualis est composita ex materia et forma. 15. Każda substancja określona granicami swej natury ma istnienie ograniczone i zawężone. Lecz każda substancja stworzona jest określona granicami swej natury. Każda zatem substancja stworzona ma istnienie ograniczone i zawężone. Ale wszystko, co jest zawężane, jest zawężane przez coś. W każdej więc substancji stworzonej jest coś zawężającego i coś zawężanego, a tym zapewne są forma i materia. A zatem każda substancja duchowa jest złożona z materii i formy. Praeterea. Nihil secundum idem agit et patitur, sed agit unumquodque per formam, patitur autem per materiam. Sed substantia spiritualis creata, ut angelus, agit dum illuminat inferiorem angelum, et patitur dum illuminatur a superiori; similiter in anima est intellectus agens et possibilis. Ergo tam Angelus quam anima componitur ex materia et forma. 16. Nic nie działa i nie doznaje dzięki temu samemu, ale wszystko działa przez formę, doznaje zaś przez materię. Lecz stworzona substancja duchowa, taka jak anioł, działa wówczas, gdy oświeca niższego anioła, a doznaje, gdy jest oświecana przez anioła wyższego. Podobnie w duszy jest intelekt czynny i możnościowy. A zatem zarówno anioł, jak i dusza złożeni są z materii i formy. Praeterea. Omne quod est, aut est actus purus aut potentia pura, aut compositum ex actu et potentia; sed substantia spiritualis non est actus purus—hoc enim solius Dei est—nec etiam potentia pura; ergo est compositum ex potentia et actu, quod videtur idem ei quod est componi ex materia et forma. 17. Wszystko, co istnieje, jest albo czystym aktem, albo czystą możnością, albo złożeniem z aktu i możności. Lecz substancja duchowa nie jest ani czystym aktem – gdyż taki jest tylko Bóg – ani czystą możnością. A zatem jest ona złożeniem z możności i aktu, to zaś wydaje się tym samym, co złożenie z materii i formy. Praeterea. Plato in Timaeo inducit deum summum loquentem diis creatis et dicentem: voluntas mea maior est nexu vestro, et inducit haec verba Augustinus in libro De civitate Dei; dii autem creati videntur esse angeli; ergo in Angelis est nexus sive compositio. 18. W Timajosie Platon opisuje najwyższego boga mówiącego do bogów stworzonych: „moja wola jest większa od waszego połączenia”, zaś Augustyn cytuje te słowa w dziele O państwie Bożym. Stworzonymi zaś bogami zapewne są aniołowie. A zatem w aniołach jest połączenie, czyli złożenie. Praeterea. In his quae numerantur et essentialiter differunt est materia, quia materia est principium distinctionis secundum numerum; sed substantiae spirituales numerantur et essentialiter differunt; ergo habent materiam. 19. W bytach policzalnych i różniących się istotowo jest materia, gdyż materia jest zasadą odróżnienia według liczby. Lecz substancje duchowe są policzalne i różnią się istotowo. A zatem mają one materię. Praeterea. Nihil patitur a corpore nisi habens materiam; sed substantiae spirituales creatae patiuntur ab igne corporeo, ut patet per Augustinum De civit. Dei; ergo substantiae spirituales creatae habent materiam. 20. Doznawanie wpływu ciała możliwe jest tylko w bytach posiadających materię. Lecz stworzone substancje duchowe doznają wpływu ognia cielesnego, jak wynika ze słów Augustyna w O państwie Bożym. A zatem stworzone substancje duchowe posiadają materię.