Quodlibet V Quodlibet V De Deo et angelis et hominibus De Deo Quantum ad naturam divinam Quaestio 1 Kwestia 1 De scientia Dei Quaesitum est de Deo et angelis et hominibus. Zapytano o Boga, aniołów i człowieka. De Deo quaesitum est et quantum ad naturam divinam et quantum ad naturam assumptam. W odniesieniu do Boga zapytano tak o naturę boską, jak i o przyjętą. Quantum ad naturam divinam quaesitum est et de scientia et de potentia Dei. Odnośnie do natury boskiej zapytano o wiedzę i moc Boga. Circa scientiam Dei quaesita sunt duo: Co do wiedzy Boga były dwa pytania: primo, utrum Deus sciat primum instans in quo potuit creare mundum; pierwsze, czy Bóg zna pierwszy moment, w którym mógł stworzyć świat, secundo, utrum praesciti a Deo possint demereri. drugie, czy ci, o których Bóg wiedział, że będą zbawieni, mogą mieć przewiny. Articulus 1 Artykuł 1 Utrum Deus sciat primum instans in quo potuit creare mundum Ad primum sic proceditur. Videtur quod Deus sciat primum instans in quo potuit mundum creare. Wydaje się, że Bóg zna pierwszy moment, w którym mógł stworzyć świat. Deus enim potuit creare mundum ante quam creaverit; non autem potuit creare ipsum in infinitum ante, quia sic esset ei coaeternus; ergo est dare aliquod instans in quo primo potuit creare mundum; sed Deus sua scientia totum comprehendit; ergo Deus scit primum instans in quo potuit creare mundum. 1. Bóg bowiem mógł stworzyć świat, zanim go stworzył, ale nie mógł stworzyć go nieskończenie wcześniej, bo w takim przypadku świat byłby Mu współwieczny. Należy więc przyjąć jakiś moment, w którym jako pierwszym mógł stworzyć świat. Lecz Bóg pojmuje swoją wiedzą całość. Zatem Bóg zna pierwszy moment, w którym mógł stworzyć świat. Sed contra. Deus nihil scit quod eius omnipotentiae praeiudicet; praeiudicaret autem eius omnipotentiae si esset aliquod instans in quo primo potuit creare mundum, quia sic eius potentia ad illud instans limitaretur; ergo Deus nescit primum instans in quo potuit creare mundum. Przeciw temu. Bóg nie zna niczego, co przesądzałoby o Jego wszechmocy, a przesądzałoby o Jego wszechmocy to, gdyby istniał jakiś pierwszy moment, w którym mógłby On stworzyć świat, ponieważ w takim razie Jego moc byłaby ograniczona do tego momentu. Zatem Bóg nie zna pierwszego momentu, w którym mógł stworzyć świat. Responsio. Dicendum quod dupliciter dicitur aliquid fieri in aliqua mensura loci vel temporis. Uno modo, praesupposita ipsa mensura; et sic particulares effectus producuntur a Deo vel ab aliis agentibus in loco vel tempore. Alio modo, ut simul cum eo quod fit producatur mensura loci vel temporis; et hoc modo mundus a Deo in esse producitur, non quidem quasi in aliquo loco vel tempore praeexistente, sed quia simul cum mundo et locus et tempus producitur. Odpowiedź. O tym, że coś staje się w jakiejś mierze miejsca albo czasu, mówi się w dwóch znaczeniach. W pierwszym, zakładając samą miarę – i w ten sposób poszczególne skutki są stwarzane przez Boga lub innych sprawców w miejscu i czasie. W drugim, gdy jednocześnie z tym, co powstaje, tworzona jest miara miejsca lub czasu – w ten sposób Bóg powołuje do istnienia świat, nie tak jakby w jakimś miejscu lub czasie istniejących uprzednio, ale tak, że jednocześnie ze światem stwarzane są miejsce i czas. Unde aliter est intelligendum cum dicitur quod Deus potuit facere aliquem particularem effectum, puta equum vel hominem, ante quam fecerit vel etiam alibi quam fecerit, et aliter cum hoc de mundo dicitur. Nam cum de homine vel equo hoc dicitur, significatur aliquod tempus vel locus aliquis esse in quo homo a Deo fieri potuerit, sed cum hoc de mundo dicitur, non significatur quod sit aliquod tempus ante mundum nec aliquis locus extra ipsum, sed significatur quod Deus potuit mensuram loci et temporis mundi facere maiorem. Należy więc inaczej rozumieć twierdzenie, że Bóg mógł stworzyć jakiś poszczególny skutek – na przykład konia lub człowieka – zanim stworzył albo też gdzie indziej, niż stworzył, a inaczej, gdy mówi się tak o świecie. Gdy bowiem mówi się o człowieku lub koniu, znaczy to, że jest jakiś czas albo miejsce, w których człowiek mógł zostać stworzony przez Boga. Kiedy natomiast mówi się tak o świecie, nie znaczy to, że jest jakiś czas przed czasem ani miejsce poza miejscem, lecz znaczy to, że Bóg mógł powiększyć miarę miejsca lub czasu świata. Si igitur quaeratur utrum potuerit mundum facere in infinitum ante quam fecerit, si hoc quidem referatur ad potentiam facientis, manifestum est quod in infinitum ante facere potuit: Dei enim potentia est aeterna, cui nihil accrescere potuit ut inciperet quandoque facere mundum cum prius non potuerit. Si vero referatur ad ipsum mundum, sic non potuit fieri ut esset semper, supposita catholicae fidei veritate, quae habet mundum quandoque non fuisse: sicut enim Deus non potest facere ut quod fuit non fuerit, ut infra dicetur, ita non potest facere ut quod non fuit quandoque, nunquam non fuerit. Secundum hunc ergo sensum dicitur quod Deus non potuit mundum facere in infinitum antequam faceret. Gdy więc pytamy, czy mógł stworzyć nieskończenie wcześniej, niż stworzył, to jeżeli odnosimy to do mocy Stwórcy, to jest oczywiste, że mógł stworzyć nieskończenie wcześniej. Moc Boga jest bowiem wieczna i nie mogła urosnąć, by w jakiejś chwili zaczął On stwarzać świat, choć wcześniej nie mógł. Jeżeli zaś odnosimy to do samego świata, to nie mógł powstać tak, by był zawsze, przy założeniu prawdy wiary katolickiej, która głosi, że świata kiedyś nie było. Jak bowiem Bóg nie może sprawić, żeby było to, co nie było, jak zostanie powiedziane niżej, tak nie może sprawić, żeby coś, co kiedyś nie było, było zawsze. W tym znaczeniu powiada się, że Bóg nie mógł stworzyć świata nieskończenie wcześniej, niż stworzył. Sed adhuc intelligendum est quod infinitum dicitur dupliciter. Uno modo, in actu; et sic dicitur secundum modum praedictum quod Deus non potuit facere mundum in infinitum ante quam fecerit, id est quod duratio mundi in infinitum ante praecesserit. Alio modo dicitur infinitum secundum potentiam; et sic potuit Deus in infinitum mundum facere ante quam fecerit, quia quantumcumque ante detur eum fecisse, adhuc potuit eum prius facere. Trzeba jednak wiedzieć, że „nieskończone” ma dwa znaczenia: pierwsze w akcie – w tym znaczeniu powiada się zgodnie z przedstawionym sposobem, że Bóg nie mógł stworzyć świata nieskończenie wcześniej, niż stworzył, tak by trwanie świata było nieskończenie wcześniej. W drugim znaczeniu orzeka się „nieskończone” w odniesieniu do mocy – i w tym sensie Bóg mógł stworzyć świat nieskończenie wcześniej, ponieważ jakkolwiek wcześniej by nie przyjąć jego stworzenia, Bóg mógł stworzyć go jeszcze wcześniej. Et sic non est dare primum instans in quo Deus potuit facere mundum, est autem dare primum instans in quo fecerit, sicut etiam est dare suppremum ubi usque quo Deus mundum fecerit, non tamen est dare suppremum ultra quod facere non potuerit. I tak nie ma pierwszego momentu, w którym Bóg mógł stworzyć świat, ale jest pierwszy moment, w którym go stworzył – tak samo jak należy przyjąć najdalsze gdzieś, w którym Bóg stworzył świat, a mimo to nie należy przyjmować najdalszego, poza którym nie mógł stworzyć. Et sic patet quod quaestio cessat. I tak staje się oczywiste, że problem znika. Articulus 2 Artykuł 2 Utrum praesciti a Deo possint demereri Ad secundum sic proceditur. Videtur quod praesciti a Deo non possint demereri. Wydaje się, że ci, o których Bóg wie, że będą potępieni, nie mogą mieć przewin. Sicut enim aliqui sunt electi a Deo ab aeterno ad gratiam habendam, ita etiam aliqui sunt praesciti a Deo ad hoc quod suae naturae relinquantur; sed naturalibus non meremur neque demeremur; ergo praesciti a Deo non demerentur. 1. Jak bowiem niektórzy zostali odwiecznie wybrani przez Boga do posiadania łaski, tak też o niektórych Bóg wie, że zostaną pozostawieni swojej naturze. Lecz dzięki własnościom naturalnym nie gromadzimy zasług ani przewin. Zatem ci, o których Bóg wie, że będą potępieni, nie mają przewin. Sed contra. Nullus damnatur a Deo nisi propter demeritum, cum Deus sit iudex iustus; sed praesciti damnantur a Deo; ergo demerentur. Przeciw temu. Nikt nie jest potępiony przez Boga inaczej, jak tylko z powodu przewin, ponieważ Bóg jest sprawiedliwym sędzią. Ale ci, o których z góry wiadomo, że będą potępieni, są potępieni przez Boga, a zatem mają przewiny. Responsio. Dicendum quod scientia Dei comparatur ad res creatas sicut ars ad artificiata; unde, sicut ars non solum est cognoscitiva, sed factiva eorum quae secundum artem fiunt, peccatorum vero quibus ab artis regulis deviatur est cognoscitiva tantum, ita etiam scientia Dei est factiva et cognoscitiva omnium bonorum, malorum vero sive peccatorum, quae sunt deviationes quaedam ab aeterna lege ipsius, scientia Dei est cognoscitiva, non autem causativa. Et sic patet quod boni, qui per gratiam iustificantur, non solum sunt a Deo ab aeterno praecogniti, sed etiam electi ad gratiam habendam, peccatores autem, qui non iustificantur per gratiam, non sunt electi vel praeordinati a Deo ad culpam, sed solum praesciti quod non sint gratiam habituri, sed suae naturae sint relinquendi. Odpowiedź. Wiedza Boga odnosi się do rzeczy stworzonych jak sztuka do swoich wytworów. Toteż jak sztuka nie tylko poznaje, ale też wytwarza rzeczy, które powstają zgodnie ze sztuką, a rzeczy, które odbiegają od reguł sztuki, tylko poznaje, tak też wiedza Boga stwarza i poznaje wszystkie dobra, natomiast zła, czyli grzechy, które są pewnymi odstępstwami od Jego wiecznego prawa, wiedza Boga poznaje, ale nie jest ich przyczyną. W ten sposób jest jasne, że dobrzy, których usprawiedliwia łaska, nie tylko są odwiecznie znani Bogu, ale także wybrani do posiadania łaski. Grzesznicy zaś, nieusprawiedliwieni przez łaskę, nie zostali wybrani ani przeznaczeni przez Boga do winy, a tylko wie On o nich, że nie posiądą łaski, ale zostaną pozostawieni swojej naturze. Quia vero omne agens potest in id quod est infra se, non autem in id quod est supra se, natura sibi relicta non potest in actum meritorium, qui est supra facultatem naturae, potest autem in actum peccati, qui est demeritorius, sicut in aliquid infra naturam humanam existens: homo enim peccando decidit a dignitate suae naturae. Et sic patet quod praesciti possunt demereri. Skoro zaś każdy sprawca może to, co jest pod nim, ale nie to, co jest ponad nim, to natura pozostawiona sama sobie nie jest zdolna do czynu będącego zasługą, który przekracza jej możliwości, jest natomiast zdolna do aktu grzesznego, który jest przewiną, jako do czegoś poniżej natury ludzkiej, ponieważ człowiek, grzesząc, traci godność swojej natury. Tak więc jest jasne, że ci, o których wiadomo, że nie będą zbawieni, mogą mieć przewiny. Ad primum ergo dicendum quod hoc quod dicitur quod naturalibus non meremur neque demeremur, potest intelligi dupliciter. Uno modo sic quod ipsa naturalia non sint merita vel demerita; et sic verum est, quia merita sunt supra naturam et demerita sunt contra naturam. Alio modo potest intelligi sic quod naturalia non sint principia merendi vel demerendi; et sic falsum est: naturalia enim adjuta per gratiam sunt principia merendi, sibi autem relicta possunt esse principia demerendi, ut dictum est. Na zarzut należy odpowiedzieć: Ad 1. Twierdzenie, że dzięki własnościom naturalnym nie gromadzimy zasług ani przewin, można rozumieć na dwa sposoby: po pierwsze, że własności naturalne nie są ani zasługami, ani przewinami – w tym znaczeniu jest prawdą, że zasługi są ponad naturą, a przewiny są przeciwne naturze; po drugie, można je rozumieć tak, że własności naturalne nie są zasadami zasług ani przewin – i w takim sensie twierdzenie jest fałszywe. Własności naturalne wspomożone przez łaskę są bowiem zasadami zasług, natomiast pozostawione sobie mogą być zasadami przewin, jak zostało powiedziane. Quaestio 2 Kwestia 2 De potentia Dei Deinde circa potentiam Dei quaesita sunt duo: Następnie były dwa pytania dotyczące mocy Boga: primo, utrum Deus possit virginem corruptam reparare; pierwsze, czy Bóg może przywrócić utracone dziewictwo; secundo, utrum Deus possit peccare, si vult. drugie, czy Bóg może zgrzeszyć, jeżeli zechce.