Quodlibet VII Quodlibet VII Quaedam pertinentia ad substantias spirituales, ad sacramentum altaris, ad corpora damnatorum Circa substantias spirituales Quaestio 1 Kwestia 1 De cognitione earum De tribus quaesitum est: Zapytano o trzy sprawy: primo quaedam pertinentia ad substantias spirituales; po pierwsze, o pewne zagadnienia dotyczące substancji duchowych, secundo quaedam pertinentia ad sacramentum altaris; po drugie, o pewne dotyczące sakramentu ołtarza, po trzecie, tertio quaedam pertinentia ad corpora damnatorum. o dotyczące ciał potępionych. Circa substantias spirituales quaerebatur Co do substancji duchowych postawiono pytanie, primo de cognitione earum; po pierwsze, o ich poznanie, secundo de fruitione animae Christi tempore passionis; po drugie, o radowanie się duszy Chrystusa w czasie męki, tertio de pluralitate in substantiis spiritualibus inventa. po trzecie, o wielość wśród substancji duchowych. Circa primum quaerebantur quatuor: Co do pierwszego padły cztery pytania: primo utrum aliquis intellectus creatus possit divinam essentiam videre immediate; pierwsze, czy jakiś intelekt stworzony może widzieć bezpośrednio istotę Boga; secundo utrum intellectus creatus possit simul plura intelligere; drugie, czy intelekt stworzony może poznawać wiele jednocześnie; tertio utrum intellectus angelicus possit cognoscere singularia; trzecie, czy intelekt anielski może poznawać byty jednostkowe; quarto utrum notitia quam Augustinus dicit prolem mentis sit accidens vel non. czwarte, czy wiedza, którą Augustyn nazywał potomstwem umysłu, jest przypadłością, czy nie. Articulus 1 Artykuł 1 Utrum aliquis intellectus creatus possit divinam essentiam videre immediate Ad primum sic proceditur. Videtur quod nullus intellectus creatus possit essentiam divinam immediate videre. Wydaje się, że żaden intelekt stworzony nie może widzieć bezpośrednio istoty Boga. Intellectus enim creatus, cum indifferenter se habeat ad omnia intelligibilia, cognoscere non potest aliquid determinate nisi per obiectum suum determinetur; sed essentia divina non est obiectum quod possit intellectum determinare, quia est summum in entibus et maximae generalitatis nullo modo determinatum; ergo intellectus creatus ipsam videre non potest. 1. Intelekt stworzony bowiem, ponieważ odnosi się bez różnicy do wszystkich przedmiotów poznania intelektualnego, może poznać coś w sposób określony tylko wtedy, gdy będzie określony przez swój przedmiot. Lecz istota Boga nie jest przedmiotem, który może określić intelekt, ponieważ jest najwyższym wśród bytów, najogólniejszym i w żaden sposób nieokreślonym. Zatem intelekt stworzony nie może jej widzieć. Praeterea. Ad hoc quod intellectus cognoscat aliquid, oportet quod fiat in actu: nihil enim operatur secundum quod est in potentia, sed secundum quod est in actu; non autem fit intellectus in actu nisi secundum quod intelligibili informatur; cum ergo essentia divina non possit per se ipsam informare intellectum ut formaliter faciat ipsum esse in actu, oportet si debet per intellectum cognosci quod per aliquam sui similitudinem intellectum informet ad hoc quod cognoscatur, et ita non poterit nisi mediante sua similitudine videri. 2. By intelekt coś poznał, musi być w akcie, nic bowiem nie działa w tej mierze, w jakiej jest w możności, ale w tej, w jakiej jest w akcie. Intelekt zaś jest w akcie tylko wówczas, gdy jego formą jest byt poznawalny umysłowo. Skoro więc istota Boga nie może przez się być formą intelektu, tak by formalnie wprowadzała go w akt, to, jeżeli ma być poznana przez intelekt, musi stać się formą intelektu przez jakąś swoją podobiznę, by była poznana. W ten sposób może być widziana tylko pośrednio przez swoją podobiznę. Praeterea. Ad hoc quod intellectus creatus essentiam divinam videat, oportet quod lumine gloriae perficiatur; sed lumen gloriae est medium distans et ab ipso intellectu et ab essentia divina, quae est beatitudo increata cum lumen praedictum dicatur beatitudo creata; ergo intellectus creatus non potest videre essentiam divinam immediate. 3. By intelekt stworzony widział istotę Boga, musi być udoskonalony przez światło chwały. Lecz światło chwały jest pośrednikiem odległym tak od samego intelektu, jak od istoty Boga, która jest zbawieniem niestworzonym, podczas gdy wspomniane światło nazywamy zbawieniem stworzonym. Zatem intelekt stworzony nie może widzieć bezpośrednio istoty Boga. Praeterea. Secundum Philosophum in III De anima, sicut sensus ad sensibile, ita se habet intellectus ad intelligibile; sed ad hoc quod sensus visus suum obiectum percipiat, duplici medio indiget, scilicet lumine et specie, quae est similitudo rei visae; ergo hoc idem est necessarium intellectui in visione divinae essentiae, et sic non immediate eam videbit. 4. Według Filozofa w III księdze O duszy jak zmysł ma się do przedmiotu poznawalnego zmysłami, tak intelekt do przedmiotu poznawalnego umysłowo. Lecz do tego, by zmysł wzroku postrzegał swój przedmiot, potrzebuje on dwóch pośredników, mianowicie światła i formy poznawczej, która jest podobizną rzeczy widzianej. Zatem to samo jest konieczne intelektowi w widzeniu istoty Boga, a więc nie będzie jej on widział bezpośrednio. Sed contra est quod dicitur I Ioannis III: videbimus eum sicuti est. Przeciw temu. 1. W Pierwszym Liście Jana (3,2) czytamy: „Zobaczymy Go, jakim jest”. Praeterea. Ad hoc quod intellectus intelligat, nihil aliud videtur requiri nisi quod intelligibile fiat actu et quod intellectui coniungatur; sed essentia divina per se ipsam est intelligibilis in actu, cum sit immaterialis; intellectui etiam praesens est, quia, ut Augustinus dicit, Deus unicuique rei est intimior quam ipsa res sibi; ergo intellectus creatus essentiam divinam immediate poterit videre. 2. Intelekt, by poznawał, nie wydaje się potrzebować niczego poza tym, by przedmiot poznania umysłowego był w akcie i połączył się z intelektem. Lecz istota Boga przez się jest poznawalna w akcie, ponieważ jest niematerialna. Dla intelektu zaś jest obecna, ponieważ, jak powiada Augustyn, Bóg jest bliższy każdej rzeczy niż ona sama sobie. Zatem intelekt stworzony może bezpośrednio oglądać istotę Boga. Responsio. Dicendum quod absque dubio tenendum est quod essentia divina in patria immediate ab intellectu glorificato videtur. Odpowiedź. Bez wątpienia należy twierdzić, że w ojczyźnie niebieskiej intelekt w chwale bezpośrednio widzi istotę Boga. Ad cuius intelligentiam sciendum est quod in visione intellectiva triplex medium contingit esse: unum sub quo intellectus videt, quod disponit eum ad videndum, et hoc est in nobis lumen intellectus agentis, quod se habet ad intellectum possibilem nostrum sicut lumen solis ad oculum; aliud medium est quo videtur, et hoc est species intelligibilis, quae intellectum possibilem determinat et habet se ad intellectum possibilem sicut species lapidis ad oculum; tertium medium est in quo aliquid videtur, et hoc est res aliqua per quam in cognitionem alterius devenimus, sicut in effectu videmus causam et in uno similium vel contrariorum videtur aliud, et hoc medium se habet ad intellectum sicut speculum ad visum corporalem, in quo oculus aliquam rem videt. Primum igitur medium et secundum non faciunt mediatam visionem: immediate enim dicor videre lapidem quamvis eum per speciem eius in oculo receptam et per lumen videam, quia visus non fertur in haec media sicut in visibilia, sed per haec media fertur in unum visibile quod est extra oculum. Sed tertium medium facit visionem mediatam: visus enim fertur primo in speculum sicut in visibile quo mediante accipit speciem rei visae in speculo; similiter intellectus cognoscens causam in causato fertur in ipsum causatum sicut in quoddam intelligibile ex quo transit in cognitionem causae. By stało się to oczywiste, należy wiedzieć, że w widzeniu intelektualnym są trzy elementy pośrednie. Pierwszy to ten, dzięki któremu intelekt widzi i który przygotowuje go do widzenia – i nim jest w nas światło intelektu czynnego, które ma się do naszego intelektu możnościowego tak jak światło słońca do oka. Drugim pośrednikiem jest to, przez co się widzi – i tym czymś jest umysłowa forma poznawcza, która określa intelekt możnościowy i ma się do niego tak jak forma poznawcza kamienia do oka. Trzecim jest to, w czym się coś widzi – i tym czymś jest jakaś rzecz, za pośrednictwem której dochodzimy do poznania innej, tak jak w skutku widzimy przyczynę, a w jednym z dwóch podobnych albo przeciwnych widzimy drugie; to pośrednie ma się do intelektu tak jak lustro do wzroku cielesnego, w którym to lustrze oko widzi jakąś rzecz. Pierwszy więc i drugi pośrednik nie czynią widzenia pośrednim. Powiada się bowiem, że widzę kamień bezpośrednio, choć widzę go przez jego formę poznawczą przyjętą w oku oraz dzięki światłu, ponieważ wzrok nie przenosi się w te pośredniki jakby w coś widzialnego, lecz przez nie przenosi się do czegoś jednego widzialnego, co jest poza okiem. Trzeci pośrednik natomiast sprawia, że widzenie jest pośrednie. Wzrok bowiem najpierw przenosi się do lustra jako czegoś widzialnego, za pośrednictwem czego przyjmuje formę poznawczą rzeczy widzianej w lustrze. Podobnie intelekt poznający przyczynę w skutku przenosi się do skutku jako czegoś poznawalnego, od czego przechodzi do poznania przyczyny. Et quia essentiam divinam in statu viae in effectibus suis cognoscimus, non videmus eam immediate. Unde in patria, ubi immediate videbitur, tale medium penitus subtrahetur. Similiter etiam non erit ibi medium secundum, scilicet aliqua species essentiae divinae intellectum informans, quia quando aliquid videtur immediate per speciem suam, oportet quod species illa repraesentet rem secundum completum esse suae speciei, alias non diceretur res illa videri immediate, sed quaedam umbra eius, sicut si similitudo lucis in oculo fieret per modum coloris, qui est lux obumbrata. Cum autem omne quod recipitur in aliquo recipiatur in eo per modum recipientis, impossibile est in intellectu creato similitudinem divinae essentiae recipi quae eam perfecte secundum totam suam rationem repraesentet; unde, si per aliquam similitudinem talem essentia divina a nobis videretur, immediate non videremus essentiam divinam, sed quamdam umbram eius. Restat ergo quod solum primum medium erit in illa visione, scilicet lumen gloriae quo intellectus perficietur ad videndum essentiam divinam, de quo in Psalmo: in lumine tuo videbimus lumen. Skoro zaś istota Boga w ziemskiej pielgrzymce jest poznawana w swoich skutkach, a nie widzimy jej bezpośrednio, to w ojczyźnie niebieskiej, gdzie widzi się ją bezpośrednio, taki pośrednik całkowicie znika. Podobnie też nie ma tam drugiego pośrednika, mianowicie jakiejś formy poznawczej istoty Bożej, nadającej formę intelektowi. Kiedy bowiem coś jest widziane bezpośrednio przez swoją formę, to owa forma musi przedstawiać rzecz w całym bycie jej formy, w przeciwnym wypadku nie mówiłoby się, że tę rzecz widzi się bezpośrednio, lecz że widzi się pewien jej cień – tak samo jakby podobieństwo światła w oku pojawiało się jako barwa, która jest zacienionym światłem. Skoro zaś wszystko, co jest przyjmowane w czymś innym, jest w tym czymś w zgodzie ze sposobem bycia przyjmującego, to jest niemożliwe, by intelekt stworzony przyjął podobieństwo istoty Boga, które przedstawiałoby ją doskonale zgodnie z całym jej pojęciem. Gdybyśmy więc widzieli istotę Boga za pośrednictwem jakiegoś podobieństwa, nie widzielibyśmy jej bezpośrednio, lecz widzielibyśmy tylko jakiś jej cień. Pozostaje więc, że w owym widzeniu jest tylko pierwszy pośrednik, mianowicie światło chwały, które doskonali intelekt do widzenia istoty Boga, o czym czytamy w Psalmie (36 ,10): „W świetle Twoim widzieć będziemy światło”. Hoc autem lumen non erit necessarium ad hoc quod faciat intelligibile in potentia esse intelligibile in actu, ad quod est nobis nunc necessarium lumen intellectus agentis, quia ipsa essentia divina, cum sit a materia separata, est per se actu intelligibilis, sed erit necessarium tantum ad perficiendum intellectum, ad quod etiam nunc lumen intellectus agentis valet. Praedictum autem gloriae lumen sufficienter perficiet intellectum ad videndum divinam essentiam, eo quod ipsa divina essentia totaliter lux intelligibilis est; unde lumen gloriae ab ea in intellectum descendens facit hoc respectu divinae essentiae in intellectu quod facit respectu aliorum intelligibilium, quae non sunt lux tantum, species rei intellectae simul et lumen, sicut si lux sensibilis per se existeret, ad eius visionem sufficeret lumen oculum perficiens sine aliqua alia similitudine. To zaś światło nie będzie konieczne, by przedmiot poznania umysłowego w możności uczynić przedmiotem poznania w akcie, do czego teraz jest nam potrzebne światło intelektu czynnego, ponieważ sama istota Boga, dlatego że jest oddzielona od materii, jest przez się poznawalna w akcie – lecz będzie ono konieczne tylko do udoskonalenia intelektu, do czego także teraz wystarcza światło intelektu czynnego. Wspomniane zaś światło chwały dostatecznie udoskonali intelekt do widzenia istoty Boga przez to, że sama istota Boga jest w całości światłem intelektualnym. Toteż światło chwały, schodząc od niej do intelektu, czyni w intelekcie z istotą Boga to, co czyni z innymi przedmiotami poznania intelektualnego, które nie są tylko światłem, lecz formą poznawczą rzeczy oraz światłem – na przykład gdyby istniało światło poznawalne zmysłowo samo z siebie, by je zobaczyć, wystarczyłoby światło doskonalące oko bez jakiejkolwiek podobizny. Ad primum ergo dicendum quod aliquid dicitur determinatum dupliciter, primo ratione limitationis, alio modo ratione distinctionis; essentia autem divina non est quid determinatum primo modo, sed secundo, quia forma non limitatur nisi ex hoc quod in alio recipitur, cuius modo commensuratur, in essentia autem divina non est aliquid in alio receptum, eo quod esse eius est ipsa natura divina subsistens, quod in nulla re alia contingit, unde quaelibet res alia habet esse receptum et sic limitatum. Et inde est quod essentia divina ab omnibus distinguitur per hoc quod est in alio non recipi, sicut si esset aliqua albedo existens non in subiecto, ex hoc ipso distingueretur a qualibet albedine in subiecto existente, quamvis in ratione albedinis non esset recepta et sic nec limitata. Patet ergo quod essentia divina non est quid generale in essendo cum sit ab omnibus aliis distincta, sed solum in causando, quia id quod est per se, causa est eorum quae per se non sunt, unde esse per se subsistens est causa omnis esse in alio recepti. Et ita essentia divina est intelligibile quod potest determinare intellectum. Na zarzuty należy odpowiedzieć: Ad 1. Coś nazywa się określonym w dwóch znaczeniach: po pierwsze, z powodu ograniczenia, po drugie, z powodu odróżnienia. Istota zaś Boga nie jest czymś określonym w pierwszym znaczeniu, lecz w drugim, ponieważ formę ogranicza tylko to, że jest przyjmowana przez coś innego, z czego sposobem życia materia jest współmierna. W istocie Boga nie ma zaś niczego przyjętego w czymś innym, dlatego że jej bycie jest samą samoistną boską naturą, co nie ma miejsca w żadnej rzeczy. Dlatego każda rzecz ma bycie przyjęte, a więc ograniczone. Z tego też wynika, że istota Boga różni się od wszystkich pozostałych przez to, że nie jest przyjmowana w czymś innym – na przykład gdyby istniała jakaś biel bytująca nie w podmiocie, to różniłaby się przez samo to od każdej bieli tkwiącej w podmiocie, choćby nie była przyjęta w pojęciu bieli ani ograniczona w ten sposób. Jest więc jasne, że istota Boga nie jest czymś ogólnym w byciu, ponieważ jest odróżniona od wszystkich pozostałych, ale że jest czymś ogólnym tylko w przyczynowaniu, ponieważ to, co jest przez się, jest przyczyną tego, co nie jest przez się. Toteż bycie samoistne jest przyczyną wszelkiego bycia przyjętego w czymś innym. W ten sposób istota Boga jest formą poznawalną umysłowo, która może określać intelekt. Ad secundum dicendum quod intellectus creatus fit actu ad videndum divinam essentiam per lumen gloriae, et hoc sufficit, ut dictum est. Ad 2. Intelekt stworzony staje się intelektem w akcie, by widzieć istotę Boga, dzięki światłu chwały – i to wystarczy, jak zostało powiedziane. Ad tertium dicendum quod illud gloriae lumen, quamvis et ab essentia divina et ab intellectu sit differens per essentiam, non tamen facit mediatam visionem, ut ex dictis patet. Ad 3. Światło chwały, choć jest różne od istoty Boga i od intelektu za sprawą istoty, to jednak nie sprawia, że widzenie staje się pośrednie, jak widać z tego, co zostało powiedziane. Ad quartum dicendum quod visibilia non sunt lux tantum, et ideo oportet, ad hoc quod visus determinetur ad ea, quod non solum sit ibi lumen, sed etiam species rei visae; essentia autem divina est pure lux, et ideo non requirit aliquam aliam speciem quam ipsum lumen ad hoc videatur, sicut patet ex dictis. Ad 4. Rzeczy widzialne to nie tylko światło, dlatego też by wzrok był co do nich określony, musi istnieć nie tylko światło, lecz także forma poznawcza rzeczy widzianej. Istota Boga jest zaś światłem w sposób niezmącony niczym i dlatego, by była widziana, nie potrzebuje żadnej innej formy poza samym światłem, co jest jasne z powyższych twierdzeń. Articulus 2 Artykuł 2