Quodlibet VIII Quodlibet VIII Circa ea quae pertinent ad naturam, ad culpam et gratiam, ad poenam et gloriam De pertinentibus ad naturam Quaestio 1 Kwestia 1 Ad naturam increatam Quaestio nostra circa tria versatur; Rozważania dotyczą trzech tematów: primo, circa ea quae pertinent ad naturam; po pierwsze, natury; secundo, circa ea quae pertinent ad culpam et gratiam; po drugie, winy i łaski; tertio, circa ea quae pertinent ad poenam et gloriam. po trzecie, kary i chwały. Circa primum quaerebatur Co do pierwszego pytano primo de pertinentibus ad naturam increatam; najpierw o naturę stworzoną, secundo de pertinentibus ad naturam creatam. potem o niestworzoną. Circa naturam increatam duo quaerebantur: O naturę niestworzoną były dwa pytania: primo an senarius numerus, secundum quem omnes creaturae dicuntur esse perfectae, sit creator vel creatura; czy szóstka, według której, jak się powiada, wszystkie stworzenia są doskonałe, jest Stwórcą, czy stworzeniem; secundo de rationibus idealibus quae sunt in mente divina, utrum per prius respiciant exemplata, scilicet creaturas, ratione suae singularitatis vel ratione naturae specialis. drugie o idee, które są w umyśle Boga, czy pierwotnie dotyczą tego, czego są wzorem, co do natury jednostkowej tego czegoś, czy co do natury gatunku. Articulus 1 Artykuł 1 An senarius numerus, secundum quem omnes creaturae dicuntur esse perfectae, sit creator vel creatura Ad primum sic proceditur. Videtur quod praedictus senarius sit creator. Wydaje się, że wspomniana szóstka jest Stwórcą. Remota enim omni creatura, perfectio non remanet nisi in creatore; sed remota omni creatura facta in operibus sex dierum, remanet perfectio in numero senario; unde dicit Augustinus IV Super Genesim ad litteram: itaque, si ista non essent, scilicet opera sex dierum, perfectus ille esset, scilicet senarius; nisi autem ille perfectus esset, ista secundum eum perfecta non fierent; ergo senarius numerus est creator. 1. Po usunięciu bowiem wszelkiego stworzenia doskonałość pozostałaby tylko w Stwórcy. Lecz po usunięciu wszelkiego stworzenia, uczynionego w trakcie dzieł sześciu dni, pozostałaby doskonałość w szóstce. Toteż Augustyn powiada w IV księdze Komentarza dosłownego do Księgi Rodzaju: „zatem gdyby ich nie było”, mianowicie dzieł sześciu dni, „ona”, mianowicie szóstka, „byłaby doskonała, gdyby zaś ona nie była doskonała, one zgodnie z nią nie byłyby doskonałe”. Zatem szóstka to Stwórca. Sed dices quod Augustinus loquitur de senario quantum ad ideam senarii, quae est in mente divina. 2. Ale powiedziano, że Augustyn mówi o szóstce, mając na myśli ideę szóstki, która jest w umyśle Boga. Sed contra: sicut remotis omnibus creaturis, remanet perfectio in idea senarii numeri, ita etiam et in idea lapidis in mente divina; ergo in hoc non haberet numerus senarius aliquam praeeminentiam ad lapidem, quod tamen videtur esse contra intentionem Augustini. Przeciw temu: jak po usunięciu wszystkich stworzeń pozostanie doskonałość w idei szóstki, tak pozostanie idea kamienia w umyśle Bożym. Zatem w tym szóstka nie ma żadnej przewagi nad kamieniem. To wydaje się jednak przeciwne intencji Augustyna. Praeterea. Quidquid est permanentius omni creatura, non est creatum, sed creator; senarius autem numerus est permanentior caelo et terra, quae tamen videntur esse permanentissimae creaturae; unde dicit Augustinus, IV Super Genesim: facilius est caelum et terram transire, quae secundum senarium numerum fabricata sunt, quam effici posse ut senarius numerus non suis partibus compleatur; ergo senarius numerus non est creatura, sed creator. 3. To, co jest trwalsze od wszelkiego stworzenia, nie jest stworzone, lecz jest Stwórcą. Szóstka zaś jest trwalsza od nieba i ziemi, które z kolei wydają się najtrwalszymi ze stworzeń. Toteż Augustyn w IV księdze Komentarza dosłownego do Księgi Rodzaju powiada: „Łatwiej przemierzyć niebo i ziemię, które zostały stworzone według szóstki, niż mogłoby się stać, by szóstka nie była dopełniona przez swoje części”. Zatem szóstka nie jest stworzeniem, lecz Stwórcą. Sed contra. Creatoris perfectio non consistit ex aliquis partibus, nec est in eo aliquid habens partes; sed, sicut dicit Augustinus in eodem libro: invenimus senarium numerum esse perfectum ea ratione quod suis partibus compleatur; ergo senarius numerus non est creator, sed creatura. Przeciw temu. O doskonałości Stwórcy nie stanowią Jego części ani nie ma w Nim niczego, co by miało części. Lecz jak powiada Augustyn w tej samej księdze: „Stwierdzamy, że szóstka jest doskonała dlatego, że jest dopełniona przez swoje części”. Zatem szóstka nie jest Stwórcą, lecz stworzeniem. Respondeo. Dicendum quod, secundum Avicennam in sua Metaphysica, triplex est alicuius naturae consideratio: una, prout consideratur secundum esse quod habet in singularibus, sicut natura lapidis in hoc et in illo lapide; alia vero est consideratio alicuius naturae secundum esse suum intelligibile, sicut natura lapidis prout est in intellectu; tertia vero est consideratio naturae absoluta, prout abstrahit ab utroque esse, secundum quam considerationem consideratur natura lapidis, vel cuiuscumque alterius, quantum ad ea tantum quae per se competunt tali naturae. Odpowiedź. Według Awicenny w jego Metafizyce naturę można rozważać trojako. Po pierwsze, można rozważać byt, który ma ona w jednostkach – tak jak natura kamienia w tym albo w tamtym kamieniu. Po drugie, można rozważać jakąś naturę co do jej bytu poznawalnego – na przykład naturę kamienia rozważaną tak, jak jest ona w intelekcie. Po trzecie, można ją rozważać jako naturę absolutną, w abstrakcji od jednego i drugiego bytu – w ten sposób rozważa się naturę kamienia albo czegokolwiek innego co do tego, co przysługuje przez się takiej naturze. Harum quidem trium considerationum duae semper uniformiter eumdem ordinem servant; prior enim est consideratio alicuius naturae absoluta quam consideratio eius secundum esse quod habet in singularibus. Sed tertia consideratio naturae, quae est secundum esse quod habet in intellectu, non semper habet eumdem ordinem ad alias considerationes: consideratio enim naturae secundum esse quod habet in intellectu qui accipit a rebus, sequitur utramque aliarum considerationum: hoc enim ordine scibile praecedit scientiam et sensibile sensum, sicut movens motum et causa causatum; sed consideratio naturae secundum esse quod habet in intellectu causante rem, praecedit alias duas considerationes: cum enim intellectus artificis adinvenit aliquam formam artificiati, ipsa natura seu forma artificiati in se considerata est posterior intellectu artificis, et per consequens etiam arca sensibilis quae talem formam vel speciem habet. Z tych trzech sposobów rozważania dwa zawsze mają się do siebie tak samo: bowiem absolutne rozważanie jakiejś natury poprzedza jej rozważanie co do bytu, jaki ma ona w rzeczach jednostkowych. Trzecie zaś rozważanie natury, które dotyczy bytu, jaki natura ma w intelekcie, nie zawsze tak samo ma się do pozostałych. Rozważanie bowiem natury zgodnie z bytem, jaki ma ona w intelekcie przyjmującym od rzeczy, jest następstwem obydwu pozostałych rozważań. W tym porządku bowiem przedmiot wiedzy poprzedza wiedzę, a przedmiot poznania zmysłowego zmysł, w jakim poruszający poprzedza poruszane, a przyczyna skutek. Lecz rozważanie natury zgodnie z bytem, jaki ma ona w intelekcie będącym przyczyną rzeczy, poprzedza pozostałe dwa rozważania. Skoro bowiem intelekt twórcy wymyśla jakąś formę wytworu, to ta natura, czyli forma wytworu rozważana sama w sobie, jest późniejsza niż intelekt twórcy, a skutkiem tego późniejsza jest także skrzynia postrzegalna zmysłowo, która ma taką formę albo postać. Sicut autem se habet intellectus artificis ad artificiata, ita se habet intellectus divinus ad omnes creaturas. Unde uniuscuiusque naturae creatae prima consideratio est secundum quod est in intellectu divino; secunda vero consideratio est ipsius naturae absolute; tertia secundum quod est in rebus ipsis vel in mente angelica; quarta secundum esse quod habet in intellectu humano. Et ideo Dionysius XI capitulo De divinis nominibus hunc ordinem assignat quod primo super omnia est ipse substantificator rerum Deus, postea vero ipsa dona Dei quae creaturis exhibentur, et universaliter et particulariter considerata, ut per se pulcritudinem, per se vitam, quam dicit esse donum ex Deo proveniens, id est ipsam naturam vitae, deinde ipsa participantia universaliter et particulariter considerata, quae sunt res in quibus natura esse habet. Jak zaś ma się intelekt twórcy do wytworów, tak ma się intelekt Boży do wszystkich stworzeń. Toteż pierwsze rozważanie każdej natury stworzonej dotyczy jej jako będącej w umyśle Bożym. Drugie zaś to rozważanie natury absolutnie; trzecie dotyczy bytu, jaki ma ona w samych rzeczach albo w umysłach anielskich; czwarte dotyczy bytu, jaki ma ona w naszym intelekcie. Dlatego też Dionizy w jedenastym rozdziale O imionach boskich wyznaczył taki porządek, że pierwszy ze wszystkiego jest sam ten, który daje substancje rzeczy, czyli Bóg, potem zaś są dary Boga, które otrzymały stworzenia, rozważane ogólnie i szczegółowo, na przykład piękno przez się, życie przez się (o nich mówi się, że są darami pochodzącymi od Boga), czyli sama natura życia, następnie te rzeczy, które uczestniczą, rozważane ogólnie i szczegółowo, a są nimi rzeczy, w których natura ma byt. In his igitur semper id quod est prius est posterioris ratio, et remoto posteriori remanet prius, non autem e conuerso; et inde est quod hoc quod aliquid competit naturae secundum absolutam considerationem, est ratio quare competat naturae alicui secundum esse quod habet in singularibus, et non e converso: ideo enim Socrates est rationalis quia homo est rationalis, et non e conuerso; unde, dato quod Socrates et Plato non essent, adhuc naturae humanae rationalitas competeret. Similiter etiam intellectus divinus est ratio naturae absolute consideratae vel in singularibus, et ipsa natura absolute considerata et in singularibus est ratio intellectus humani et quodam modo mensura ipsius. W nich zaś zawsze to, co poprzedza, jest zasadą następnego, a po usunięciu następnego poprzedzające pozostaje, nie zaś na odwrót. Z tego też wynika, że to, co przysługuje naturze rozważanej jako absolutna, jest zasadą przysługiwania naturze zgodnie z bytem, jaki ma ona w jednostkach, a nie na odwrót. Tak więc Sokrates jest rozumny, ponieważ człowiek jest rozumny, a nie na odwrót. Przyjąwszy więc, że nie byłoby Sokratesa ani Platona, mimo to naturze ludzkiej nadal przysługiwałaby rozumność. Podobnie też intelekt Boży jest zasadą natury rozważanej absolutnie lub w jednostkach. A sama natura rozważana absolutnie lub w jednostkach jest zasadą intelektu ludzkiego i jest też w jakiś sposób jego miarą. Possunt ergo verba Augustini intelligi de senario dupliciter. Uno modo ut per senarium intelligatur ipsa natura senarii absolute, cui primo et per se competit perfectio, quae quidem est ratio perfectionis eorum quae senarium participant; unde, remotis omnibus quae in senario perficiuntur, adhuc perfectio naturae senarii competet. Et hoc modo senarius nominat naturam creatam. Alio modo potest intelligi senarius secundum esse quod habet in intellectu divino, et sic eius perfectio est ratio perfectionis in creaturis inventae, quae secundum senarium sunt conditae, quibus etiam remotis, in praedicto senario perfectio remaneret. Sic autem senarius non erit creatura, sed ratio creaturae in creatore, que est idea senarii et est idem secundum rem quod divina essentia, ratione tantum differens. Można więc rozumieć słowa Augustyna o szóstce dwojako. Po pierwsze, by przez szóstkę rozumieć samą naturę szóstki absolutnie, której pierwotnie i przez się przysługuje doskonałość; jest też ona zasadą doskonałości tego, co uczestniczy w szóstce. Tak więc gdyby nie było wszystkiego, co jest doskonałe dzięki szóstce, szóstce nadal przysługiwałaby doskonałość – w ten sposób szóstka oznacza naturę stworzoną. Po drugie, można rozumieć szóstkę co do bytu, który ma w umyśle Bożym – i tak jej doskonałość jest zasadą doskonałości, która znajduje się w rzeczach stworzonych według szóstki. Gdyby zaś ich nie było, we wspomnianej szóstce doskonałość by pozostała. W ten sposób szóstka nie jest stworzeniem, ale zasadą stworzenia w Stwórcy, czyli jest ideą szóstki i jest tą samą rzeczą co istota boska, różną od niej tylko pojęciowo. Ad primum ergo dicendum quod, remotis omnibus creaturis quae sunt factae in senario dierum, non dicitur quod perfectio remaneat in senario numero quasi senarius numerus aliquod esse habeat in rerum natura nulla creatura existente, sed quia, remoto omni esse creato, remanet absoluta consideratio naturae senarii prout abstrahit a quolibet esse, et sic attribuetur sibi perfectio, sicut, remotis omnibus singularibus hominibus, adhuc remaneret rationalitas attribuibilis humanae naturae. Na zarzuty należy odpowiedzieć: Ad 1. Gdyby nie było żadnych stworzeń, które zostały uczynione w trakcie sześciu dni, twierdziłoby się, że w szóstce pozostaje doskonałość nie dlatego, jakoby szóstka miała jakiś byt rzeczywisty przy nieistnieniu żadnego stworzenia, ale dlatego, że nawet gdyby nie było żadnego bytu stworzonego, pozostałoby absolutne rozważanie natury szóstki w oderwaniu od jakiegokolwiek bytu – i tak też będzie jej przypisana doskonałość. W podobny sposób gdyby nie było żadnego jednostkowego człowieka, nadal pozostałaby rozumność przypisywana naturze ludzkiej. Ad secundum dicendum quod, sicut in rebus creatis quaedam sunt magis communes et quaedam magis contractae, ita etiam rationes rerum in Deo magis communium ad plura se extendunt, minus vero communium ad pauciora; et quia unitas et multitudo sunt omnibus creatis communia, ideo etiam ratio idealis numeri ad omnes creaturas se extendit. Unde dicit Boetius in principio Arithmeticae: omnia quaecumque a primaeva rerum natura constructa sunt, numerorum uidentur ratione esse formata. Hoc enim fuit principale in animo conditoris exemplar. Lapidis autem idea non se extendit ad omnes creaturas, et ideo, si senarius accipiatur pro idea senarii, quantum ad hoc adhuc senarius erit eminentior lapide, id est quam idea lapidis, prout scilicet ad plura se extendit. Et iterum prout perfectio competit senario secundum naturam senarii, non autem lapidi. Ad 2. Jak wśród rzeczy stworzonych niektóre są bardziej ogólne, a inne bardziej konkretne, tak też idee rzeczy ogólniejszych w Bogu obejmują liczniejsze rzeczy, a mniej ogólnych – mniej liczne. Skoro zaś jedność i wielość są najpowszechniejsze we wszystkich rzeczach, to także idea liczby rozciąga się na wszystkie rzeczy. Toteż Boecjusz na początku Arytmetyki powiada: „Wszystko, co zostało ustanowione przez pierwotną naturę rzeczy, wydaje się utworzone przez liczby. One bowiem były głównym wzorem w umyśle Stwórcy”. Idea kamienia zaś nie rozciąga się na wszystkie stworzenia; dlatego też jeżeli szóstkę weźmiemy za ideę szóstki, to jako taka szóstka i tak będzie znamienitsza niż kamień, to znaczy niż idea kamienia, o ile mianowicie rozciąga się na więcej. A ponadto doskonałość przysługuje szóstce zgodnie z naturą szóstki, a kamieniowi nie. Ad tertium dicendum quod non est intentio Augustini dicere quod, si caelum et terra transeant et ceterae creaturae, quod senarius maneat secundum aliquod esse creatum, sed quia, si omnes creaturae ab esse deficiant, remanebit adhuc natura senarii (prout abstrahit a quolibet esse) huiusmodi quod ei perfectio competat, sicut et natura humana manebit talis quod ei competat rationalitas. Ad 3. Nie jest intencją Augustyna twierdzić, że gdyby niebo oraz ziemia jak też pozostałe stworzenia zginęły, to natura szóstki nadal pozostałaby jako pewien byt stworzony. Skoro jednak wszystkie stworzenia przestaną istnieć, pozostanie nadal natura szóstki, oderwana od wszelkiego bytu, taka, że przysługuje jej doskonałość – tak jak natura ludzka pozostanie taka, że przysługuje jej rozumność. Ad illud vero quod in contrarium obicitur, dicendum quod, quamvis in Deo non possit esse aliquid habens partes, tamen potest esse in eo ratio rei habentis partes, et sic est in eo ratio senarii ex partibus constituti et ratio suarum partium. Na argument przeciwny należy odpowiedzieć:Ad 1. Choć w Bogu nie może być niczego, co ma części, to jednak może być w Nim pojęcie rzeczy mającej części – i tak jest w Nim pojęcie szóstki składającej się z części i pojęcie jej części. Articulus 2 Artykuł 2 De rationibus idealibus quae sunt in mente divina Ad secundum sic proceditur. Videtur quod ideae quae sunt in mente divina, per prius respiciant res quantum ad naturam singularem quam quantum ad naturam speciei. Wydaje się, że idee, które są w umyśle Bożym, pierwotnie dotyczą rzeczy co do natury jednostkowej, a wtórnie co do natury gatunku.