Super ad Romanos Wykład Listu do Rzymian Prooemium Prolog Actus 9:15 ^9:15 Dixit autem ad eum Dominus: vade, quoniam vas electionis est mihi iste, ut portet nomen meum coram gentibus, et regibus, et filiis Israël. On jest moim naczyniem wybranym. itd. (Dz 9,15) 1. Homines in Sacra Scriptura inveniuntur vasis comparati propter quatuor, scilicet: propter constitutionem, repletionem, usum et fructum. 1. Pismo Święte porównuje ludzi do naczynia z czterech powodów: ze względu na utworzenie, zawartość, przydatność oraz pożytek. Primo enim quantum ad constitutionem. Vas enim artificis arbitrio subiacet. Ier. XVIII, 4: fecit illud vas alterum, sicut placuerat ei. Sic et constitutio hominum subiacet Dei arbitrio, de quo in Ps. XCIX, 3: ipse fecit nos et non ipsi nos. Unde Isaias XLV, 9 dicit: numquid dicit lutum figulo suo: quid facis? Et infra IX, 20: numquid dicit figmentum ei, qui se finxit: quid me fecisti sic? Et inde est quod secundum voluntatem Dei artificis diversa invenitur vasorum constitutio. II Tim. II, 20: in magna autem domo non solum sunt vasa aurea et argentea, sed etiam lignea et fictilia. Po pierwsze, ze względu na utworzenie: naczynie zależy od woli swojego twórcy. Jr 18,4: tworzył garncarz następne naczynie, stosownie do swego upodobania. Tak samo utworzenie człowieka zależy od woli Bożej. Ps 100(99),3: On nas stworzył, a nie my sami siebie. Toteż powiada w Iz 45,9: czyż zarzuca glina swojemu garncarzowi: „Co robisz?”. Oraz niżej w Rz 9,20: czyż może garnek mówić temu, co go ulepił: „Dlaczego mnie takim uczyniłeś?”. Stąd Bóg Rzemieślnik uczynił różne naczynia, stosownie do swojej woli. 2 Tm 2,20: przecież w wielkim domu znajdują się naczynia nie tylko złote i srebrne, ale również drewniane i gliniane. Beatus autem Paulus, quia vas electionis nominatur in verbis propositis, quale vas fuerit, patet per id quod dicitur Eccli. L, 10: quasi vas auri solidum ornatum omni lapide pretioso. Jakim zaś naczyniem był błogosławiony Paweł, wynika to ze słów Syr 50,9: jak mocne naczynie ze złota, ozdobione wszelkimi złotymi kamieniami. Aureum quidem vas fuit propter fulgorem sapientiae, de qua potest intelligi quod dicitur Gen. II, 12: et aurum terrae illius optimum est, quia, ut dicitur Prov. III, 15: pretiosior est cunctis opibus. Unde et beatus Petrus testimonium perhibet ei dicens. II Petr. III, 15: sicut et charissimus frater noster Paulus secundum datam sibi sapientiam scripsit vobis. Był naczyniem złotym ze względu na blask mądrości, czego można się domyślić ze słów Rdz 2,12: a złoto owej krainy jest znakomite, gdyż cenniejsze jest niż wszelkie bogactwa (Prz 3,15). Dlatego też błogosławiony Piotr takie daje mu świadectwo w 2 P 3,15: umiłowany nasz brat Paweł wedle danej mu mądrości napisał do was. Solidum quidem fuit virtute caritatis, de qua dicitur Cant. ultimo: fortis est ut mors dilectio. Unde et ipse dicit Rom. VIII, 38 s.: certus sum enim quia neque mors neque vita, etc. poterunt nos separare a caritate Dei. Mocnym zaś był naczyniem ze względu na siłę miłości, o której powiada w Pnp 8,6: jak śmierć potężna jest miłość. Toteż on sam powiada w Rz 8,38–39: jestem pewien, że ani śmierć, ani życie nie mogą nas odłączyć od miłości Boga. Ornatum autem fuit omni lapide pretioso, scilicet omnibus virtutibus, de quibus dicitur I Cor. III, 12: si quis superaedificat supra fundamentum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos, etc. Unde et ipse dicit II Cor. I, 12: gloria nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae, quod in simplicitate cordis et in sinceritate Dei et non in sapientia carnali, sed in gratia Dei conversati sumus in hoc mundo. Naczynie to było ozdobione wszelkimi drogimi kamieniami, mianowicie wszystkimi cnotami, o których mówi się w 1 Kor 3,12: jeśli ktoś buduje na tym fundamencie złoto, srebro, drogie kamienie, itd. Stąd on sam powiada w 2 Kor 1,12: chwałą naszą jest świadectwo naszego sumienia, bo postępowaliśmy na tym świecie w prostocie serca i szczerości wobec Boga, i nie w mądrości cielesnej, lecz w łasce Bożej. 2. Quale autem fuerit istud vas patet ex hoc quod talia propinavit: docuit enim excellentissimae divinitatis mysteria, quae ad sapientiam pertinent, ut patet I Cor. II, 6: sapientiam loquimur inter perfectos, commendavit etiam excellentissime caritatem, I Cor. XIII, instruxit homines de diversis virtutibus, ut patet Col. III, 12: induite vos sicut electi Dei, sancti et dilecti, viscera misericordiae etc. 2. O jakości tego naczynia świadczy to, czym się ono przelewało. Uczył przecież najwspanialszych tajemnic Bożych, które stanowią mądrość, co wynika ze słów 1 Kor 2,6: głosimy mądrość wśród doskonałych. Ponadto wspaniale zalecał on miłość (1 Kor 13,1–13), pouczał ludzi o rozmaitych cnotach w Kol 3,12: jako wybrańcy Boży, święci i umiłowani, obleczcie się w serdeczne miłosierdzie, itd. 3. Secundo etiam ad vasa pertinere videtur ut liquore aliquo impleantur, secundum illud IV Reg. IV, 5: illi offerebant vasa et illa infundebat. 3. Po wtóre, naczynia mogą być napełnione jakimś płynem. W 2 Krl 4,5 czytamy, że dzieci przynosiły jej naczynia, a ona je nalewała. Invenitur etiam inter vasa diversitas quantum ad huiusmodi plenitudinem. Nam quaedam inveniuntur vasa vini, quaedam olei, et diversa diversi generis. Sic etiam et homines diversis gratiis, quasi diversis liquoribus, replentur divinitus, I Cor. XII, 8: alii datur per Spiritum sermo sapientiae, alii, etc. Otóż także zawartość różni naczynia między sobą. Jedne są na wino, inne na oliwę, i to różne na różne rodzaje. Tak samo ludzi Bóg napełnia różnymi łaskami, jakby różnym płynem. 1 Kor 12,8: jednemu dane jest przez Ducha słowo mądrości, drugiemu, itd. Hoc autem vas, de quo nunc agitur, plenum fuit pretioso liquore, scilicet nomine Christi, de quo dicitur Cant. I, 2: oleum effusum nomen tuum. Unde dicitur ut portet nomen meum. Totus enim videtur fuisse hoc nomine plenus, secundum illud Apoc. III, 12: scribam super eum nomen meum. Otóż to naczynie, o którym tu mówimy, przepełnione było płynem drogocennym, mianowicie imieniem Chrystusa, o czym w Pnp 1,3: olejek rozlany imię twoje. Toteż powiedziano o nim w Dz 9,15: on zaniesie imię moje. Cały bowiem był jakby przepełniony tym imieniem, stosownie do słów Ap 3,12: napiszę na nim imię moje. Habuit enim hoc nomen in cognitione intellectus, secundum illud I Cor. II, 2: non enim iudicavi me scire aliquid inter vos nisi Christum. Nosił on bowiem to imię w poznaniu umysłowym. 1 Kor 2,2: postanowiłem, będąc wśród was, nie znać niczego więcej, jak tylko Chrystusa. Habuit etiam hoc nomen in dilectione affectus, secundum illud Rom. VIII, 35: quis nos separabit a caritate Christi? I Cor. ultimo: si quis non amat Dominum nostrum Iesum Christum, sit anathema. Nosił je również w miłosnym oddaniu się. Rz 8,35: któż nas odłączy od miłości Chrystusa?; 1 Kor 16,22: jeżeli ktoś nie kocha Pana naszego Jezusa Chrystusa, niech będzie wyklęty. Habuit etiam ipsum in tota vitae suae conversatione. Unde dicebat Gal. II, 20: vivo autem iam non ego vivit vero in me Christus. Nosił je również w całej swojej życiowej postawie. Ga 2,20: teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus. 4. Tertio, quantum ad usum considerandum est quod omnia vasa alicui usui deputantur, sed quaedam ad honorabiliorem, quaedam ad viliorem, secundum illud Rom. IX, 21: an non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam? Sic etiam homines, secundum divinam ordinationem, diversis usibus deputantur, secundum illud Eccli. XXXIII, 10–11: omnes homines de solo et ex terra, unde et creatus est Adam. In multitudine disciplinae Dominus separavit eos et immutavit vias eorum. Ex ipsis benedixit et exaltavit, maledixit et humiliavit. 4. Po trzecie, kiedy mowa o przydatności, to należy zauważyć, że wszystkie naczynia przeznaczone są do jakiegoś użytku, niektóre jednak do bardziej, inne do mniej wzniosłego. Czytamy w Rz 9,21: czyż garncarz nie ma mocy nad gliną, aby uczynić z tej samej zaprawy jedno naczynie ku chwale, drugie zaś ku hańbie? Tak samo ludzi Bóg wyznacza swoim zrządzeniem do różnych zadań. Syr 33,10–12: wszyscy ludzie są z ziemi i z prochu, z czego również Adam został stworzony. Pan rozdzielił ich z wielką umiejętnością i drogi ich rozróżnił. Pobłogosławił ich i wywyższył, przeklął i poniżył. Hoc autem vas ad nobilem usum est deputatum, est enim vas portatorium divini nominis, dicitur enim ut portet nomen meum, quod quidem nomen necessarium erat portari quia longe erat ab hominibus, secundum illud Is. XXX, 27: ecce nomen Domini venit de longinquo. Otóż to naczynie zostało wyznaczone do użytku szlachetnego. To bowiem naczynie jest nosicielem Bożego imienia. Dz 9,15: on zaniesie imię moje. Zaiste trzeba było nieść to imię, gdyż daleko było ono od ludzi, jak czytamy w Iz 30,27: oto imię Pana przychodzi z daleka. Est autem nobis longinquum propter peccatum, secundum illud Ps. CXVIII, 155: longe a peccatoribus salus. Est etiam nobis longinquum propter intellectus obscuritatem, unde et de quibusdam dicitur, Hebr. XI, 13, quod erant a longe aspicientes, et Num. XXIV, 17, dicitur: videbo eum, sed non modo; intuebor illum, sed non prope. Et ideo sicut angeli divinas illuminationes ad nos deferunt, tamquam a Deo distantes, ita apostoli evangelicam doctrinam a Christo ad nos detulerunt. Et sicut in Veteri Testamento post legem Moysi leguntur prophetae, qui legis doctrinam populo tradebant secundum illud Mal. IV, 4: mementote Moysi servi mei ita etiam in Novo Testamento, post Evangelium, legitur apostolorum doctrina, qui, ea quae a Domino audierunt, tradiderunt fidelibus, secundum illud I Cor. XI, 23: accepi a Domino quod et tradidi vobis. Oddalone zaś jest ono od nas z powodu grzechu, o czym w Ps 119(118),155: zbawienie jest daleko od grzeszników. Jest również odległe od nas z powodu ciemności umysłu. Toteż czytamy w Hbr 11,13: patrzyli na to z daleka. Oraz w Lb 24,17: widzę go, lecz jeszcze nie teraz, dostrzegam go, ale nie z bliska. Dlatego podobnie jak aniołowie przynoszą nam Boże światła, gdyż jesteśmy od Boga daleko, tak samo apostołowie przynieśli nam od Chrystusa naukę Ewangelii. Podobnie jak w Starym Testamencie po Prawie Mojżesza czyta się proroków, którzy naukę Prawa przekazywali ludowi, stosownie do słów Ml 3,22: pamiętajcie o Prawie Mojżesza, sługi mego – tak samo w Nowym Testamencie po Ewangelii czyta się pouczenia apostołów, którzy przekazali wiernym to, co usłyszeli od Pana. 1 Kor 11,23: otrzymałem od Pana to, co wam przekazałem. 5. Portavit autem beatus Paulus nomen Christi: primo quidem in corpore, conversationem et passionem eius imitando, secundum illud Gal. ultimo: ego enim stigmata Christi Iesu in corpore meo porto. 5. Nosił zaś błogosławiony Paweł imię Chrystusa. Po pierwsze, w ciele, naśladując Jego postępowanie i mękę. Ga 6,17: ja bowiem noszę w moim ciele blizny Chrystusa Jezusa. 6. Secundo in ore, quod patet in hoc quod in epistolis suis frequentissime Christum nominat: ex abundantia enim cordis os loquitur, ut dicitur Matth. XII, 34. 6. Po wtóre, w ustach, co jasno wynika z tego, że w swoich listach bardzo często wspomina Chrystusa. Mt 12,34: albowiem z obfitości serca usta mówią. Unde potest significari per columbam, de qua dicitur, Gen. VIII, 11, quod venit ad arcam portans ramum olivae in ore suo. Quia enim oliva misericordiam significat, congrue per ramum olivae accipitur nomen Iesu Christi, quod etiam misericordiam significat, secundum illud Matth. I, 21: vocabis nomen eius Iesum; ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum. Toteż może go oznaczać gołębica, o której napisano w Rdz 8,11: przyleciała do arki, niosąc w dziobie gałązkę oliwną. Oliwa bowiem oznacza miłosierdzie, słusznie zatem przez gałązkę oliwną rozumiemy imię Jezusa Chrystusa. Ono również oznacza miłosierdzie. Mt 1,21: nazwiesz Go imieniem Jezus, On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów. Hunc autem ramum, virentibus foliis, detulit ad arcam, scilicet Ecclesiam, quando eius virtutem et significationem multipliciter expressit, Christi gratiam et misericordiam ostendendo. Unde iste dicit I Tim. I, 16: ideo misericordiam consecutus sum, ut in me primo ostenderet Iesus Christus omnem patientiam. Et inde est quod sicut inter scripturas Veteris Testamenti maxime frequentantur in Ecclesia Psalmi David, qui post peccatum veniam obtinuit, ita in Novo Testamento frequentantur epistolae Pauli, qui misericordiam consecutus est, ut ex hoc peccatores ad spem erigantur; quamvis possit et alia ratio esse, quia in utraque scriptura fere tota theologiae continetur doctrina. Otóż tę gałązkę o zielonych liściach przyniósł do arki, to znaczy do Kościoła, kiedy głosząc łaskę i miłosierdzie Chrystusa, wskazywał na wieloraką moc Jego i znaczenie. Toteż sam mówił w 1 Tm 1,16: dlatego dostąpiłem miłosierdzia, aby we mnie pierwszym Jezus Chrystus pokazał całą cierpliwość. Właśnie stąd bierze się to, że podobnie jak czytając pisma Starego Testamentu, najczęściej wraca się w Kościele do Psalmów Dawida, który po grzechu uzyskał przebaczenie, tak w Nowym Testamencie powraca się do Listów Pawła, który dostąpił miłosierdzia – aby grzeszników zachęcało to do nadziei. Chociaż może być jeszcze inna tego przyczyna: w obu pismach zawiera się prawie cała nauka o Bogu. 7. Tertio portavit non solum ad praesentes sed etiam ad absentes et futuros, sensum Scripturae tradendo, secundum illud Is. VIII, 1: sume tibi librum grandem et scribe in eo stilo hominis. 7. Po trzecie, nosił on znaczenie Pisma i przekazywał je nie tylko słuchaczom, ale również nieobecnym oraz ludziom, którzy mieli się pojawić w przyszłości. Iz 8,1: weźmij sobie księgę wielką i napisz na niej pismem człowieczym. 8. In hoc autem officio portandi nomen Dei ostenditur eius excellentia quantum ad tria. Primo quidem, quantum ad electionis gratiam, unde dicitur vas electionis. Eph. I, 4: elegit nos in Christo ante mundi constitutionem. Secundo quantum ad fidelitatem quia nihil sui quaesivit sed Christi, secundum illud II Cor. IV, 5: non enim nosmetipsos praedicamus, sed Christum Iesum. Unde dicit: vas electionis est mihi. Tertio quantum ad singularem excellentiam, unde ipse dicit, I Cor. XV, 10: abundantius illis omnibus laboravi. Unde signanter dicit vas electionis est mihi, quasi prae aliis singulariter. 8. Otóż w tym zadaniu noszenia imienia Bożego ujawnia się jego potrójna wielkość. Po pierwsze, w łasce wybrania. Dlatego został nazwany naczyniem wybranym. Ef 1,4: wybrał nas w Chrystusie przed założeniem świata. Po wtóre, w wierności, bo nie szukał nic swego, ale Chrystusa. 2 Kor 4,5: nie głosimy samych siebie, lecz Chrystusa. Toteż Pan powiada w Dz 9,15: on jest moim naczyniem wybranym. Po trzecie, w szczególnej wybitności. On sam powiada w 1 Kor 15,10: pracowałem więcej od nich wszystkich. Stąd znamienne są słowa Pana: on jest moim naczyniem wybranym, to znaczy bardziej niż inni. 9. Quantum ad fructum considerandum est quod quidam sunt quasi vasa inutilia, vel propter peccatum vel propter errorem, secundum illud Ier. LI, 34: reddidit me quasi vas inane. Sed beatus Paulus fuit purus a peccato et errore, unde fuit vas electionis utile, secundum illud II Tim. II, 21: si quis emundaverit se ab istis, scilicet erroribus et peccatis, erit vas in honorem sanctificatum utile Domino. 9. Jeśli idzie o pożytek, zauważmy, że niektórzy są jakby naczyniami bezużytecznymi – z powodu bądź grzechu, bądź błędu. Czytamy w Jr 51,34: uczynił mnie jakby pustym naczyniem. Jednakże błogosławiony Paweł wolny był od grzechu i błędu. Toteż był użytecznym naczyniem wybranym. Na nim spełniły się słowa 2 Tm 2,21: jeśli ktoś oczyści się od tego wszystkiego – mianowicie od błędów i grzechów – stanie się naczyniem zaszczytnym, uświęconym, pożytecznym dla Pana. Unde utilitas sive fructus huius vasis exprimitur cum dicitur coram gentibus, quarum doctor fuit secundum illud I Tim. II, 7: doctor gentium in fide et veritate; et regibus, quibus fidem Christi annuntiavit sicut Agrippae, ut habetur Act. XVI, 38, et etiam Neroni et eius principibus; unde dicitur Phil. I, 12–13: quae circa me sunt magis ad profectum venerunt Evangelii, ita ut vincula mea manifesta fierent in Christo in omni praetorio; Is. XLIX, 7: reges videbunt et consurgent principes. Et filiis Israel, contra quos de Christo disputabat, Act. IX, 22: Saulus autem magis convalescebat et confundebat Iudaeos, qui habitabant Damasci, affirmans quoniam hic est Christus. Pożytek, czyli owocowanie tego naczynia, wyrażono w Dz 9,15: on zaniesie moje imię do pogan, których był nauczycielem, stosownie do słów 1 Tm 2,7: nauczyciel narodów w wierze i w prawdzie. I do królów – którym zwiastował wiarę w Chrystusa, jak Agryppie, o czym w Dz 26,27–29, a również Neronowi i jego książętom. Toteż czytamy w Flp 1,12–13: moje sprawy przyniosły raczej korzyść Ewangelii, tak iż kajdany moje stały się głośne w Chrystusie w całym pretorium. Oraz w Iz 49,7: zobaczą królowie i powstaną książęta.I do synów Izraela – z którymi dyskutował o Chrystusie. Dz 9,22: Szaweł zaś coraz bardziej się wzmacniał i zawstydzał Żydów, którzy mieszkali w Damaszku, dowodząc, że ten jest Chrystusem. 10. Sic igitur ex verbis praemissis possumus accipere quatuor causas huius operis, scilicet epistolarum Pauli, quas prae manibus habemus. 10. Tak więc możemy na podstawie powyższego ustalić cztery przyczyny tego dzieła, mianowicie Listów Pawłowych, które mamy przed sobą. Primo quidem auctorem in vase. Secundo materiam in nomine Christi, quae est plenitudo vasis, quia tota doctrina haec est de doctrina Christi. Tertio modum in usu portationis; traditur enim haec doctrina per modum epistolarum, quae per nuntios portari consueverunt, secundum illud II Par. XXX, 6: perrexerunt cursores cum epistulis ex regio imperio, etc. Quarto distinctionem operis in utilitate praedicta. Po pierwsze, sprawcą jest naczynie wybrane. Po wtóre, materią jest wypełniające naczynie imię Chrystusa. Po trzecie, sposób, czyli forma, jest taka, aby można je było przenosić. Przekazano bowiem tę naukę na sposób listów, które zazwyczaj są przenoszone przez posłańców, jak czytamy w 2 Krn 30,6: pobiegli posłańcy z listami na rozkaz królewski. Po czwarte, dzieło dzieli się stosownie do wspomnianej użyteczności. 11. Scripsit enim quatuordecim epistolas quarum novem instruunt ecclesiam gentium; quatuor praelatos et principes Ecclesiae, id est reges; una populum Israel, scilicet quae est ad Hebraeos. 11. Napisał bowiem Apostoł czternaście listów, z czego dziewięć dla pouczenia Kościoła z pogan, cztery do przełożonych i książąt Kościoła, jeden, mianowicie List do Hebrajczyków, do ludu izraelskiego. Est enim haec doctrina tota de gratia Christi, quae quidem potest tripliciter considerari. Cała zaś ta nauka pochodzi z łaski Chrystusa, na co można spojrzeć potrójnie. Uno modo secundum quod est in ipso Capite, scilicet Christo, et sic commendatur in epistola ad Hebraeos. Po pierwsze, o ile znajduje się ona w samej głowie, mianowicie w Chrystusie – w ten sposób sławi się ją w Liście do Hebrajczyków. Alio modo secundum quod est in membris principalibus Corporis Mystici, et sic commendatur in epistolis quae sunt ad praelatos. Po wtóre, o ile jest w znaczniejszych członkach Ciała mistycznego – w ten sposób sławi się ją w listach skierowanych do przełożonych. Tertio modo secundum quod in ipso Corpore Mystico, quod est Ecclesia, et sic commendatur in epistolis quae mittuntur ad gentiles, quarum haec est distinctio: nam ipsa gratia Christi tripliciter potest considerari. Uno modo secundum se, et sic commendatur in epistola ad Romanos; alio modo secundum quod est in sacramentis gratiae et sic commendatur in duabus epistolis ad Corinthios, in quarum prima agitur de ipsis sacramentis, in secunda de dignitate ministrorum, et in epistola ad Galatas in qua excluduntur superflua sacramenta contra illos qui volebant vetera sacramenta novis adiungere; tertio consideratur gratia Christi secundum effectum unitatis quem in Ecclesia fecit. Po trzecie, o ile jest w samym Ciele mistycznym, którym jest Kościół – w ten sposób sławi się ją w listach wysłanych do pogan.Te zaś rozróżnia się w oparciu o to, że na samą łaskę Chrystusa spojrzeć można potrójnie. Po pierwsze, na samą w sobie – w ten sposób jest ona sławiona w Liście do Rzymian. Po wtóre, o ile istnieje ona w sakramentach łaski – w ten sposób sławi się ją w obu Listach do Koryntian, z których pierwszy omawia same sakramenty, drugi zaś godność szafarzy. Ponadto w Liście do Galatów, w którym odrzuca się sakramenty zbyteczne wbrew tym, którzy chcieli do nowych sakramentów dołączyć stare. Po trzecie, spojrzeć można na łaskę Chrystusa zależnie od postawy jedności, jaką sprawia ona w Kościele. Agit ergo Apostolus, primo quidem, de institutione ecclesiasticae unitatis in epistola ad Ephesios; secundo, de eius confirmatione et profectu in epistola ad Philippenses; tertio, de eius defensione, contra errores quidem, in epistola ad Colossenses, contra persecutiones vero praesentes, in I ad Thessalonicenses, contra futuras vero et praecipue tempore anti-Christi, in secunda. Zajmuje się więc Apostoł najpierw ustanowieniem kościelnej jedności – w Liście do Efezjan. Po wtóre, jej utwierdzeniem i wzrostem – w Liście do Filipian. Po trzecie, jej obroną przed błędami – w Liście do Kolosan; przed prześladowaniami obecnymi – w Pierwszym Liście do Tesaloniczan; przed przyszłymi zaś, a zwłaszcza w czasach Antychrysta – w Drugim Liście.