Summa Theologiae Prima Pars Summa Teologii De sacra doctrina O świętym nauczaniu Prooemium Quia Catholicae veritatis doctor non solum provectos debet instruere, sed ad eum pertinet etiam incipientes erudire, secundum illud Apostoli I ad Corinth. III: tanquam parvulis in Christo, lac vobis potum dedi, non escam; propositum nostrae intentionis in hoc opere est, ea quae ad Christianam religionem pertinent, eo modo tradere, secundum quod congruit ad eruditionem incipientium. Ponieważ nauczyciel prawdy katolickiej powinien nie tylko nauczać zaawansowanych, lecz także kształcić początkujących zgodnie ze słowami Apostoła z Pierwszego Listu do Koryntian (3,1–2): „jako malutkim w Chrystusie, dałem wam mleko na napój, nie pokarm”, dlatego postanowiliśmy, aby w tym dziele to, co należy do religii chrześcijańskiej, przekazać w sposób odpowiedni dla kształcenia początkujących. Consideravimus namque huius doctrinae novitios, in his quae a diversis conscripta sunt, plurimum impediri, partim quidem propter multiplicationem inutilium quaestionum, articulorum et argumentorum; partim etiam quia ea quae sunt necessaria talibus ad sciendum, non traduntur secundum ordinem disciplinae, sed secundum quod requirebat librorum expositio, vel secundum quod se praebebat occasio disputandi; partim quidem quia eorundem frequens repetitio et fastidium et confusionem generabat in animis auditorum. Zauważyliśmy bowiem, że w tym, co różni autorzy dotychczas napisali, nowicjusze w świętym nauczaniu napotykają wiele przeszkód, częściowo z powodu namnożenia bezużytecznych kwestii, artykułów i argumentów; częściowo stąd, że tego, czego jako nowicjusze w świętym nauczaniu koniecznie powinni się dowiedzieć, nie przekazuje się według porządku danej dyscypliny, lecz albo według tego, czego wymagał wykład dzieł, albo zgodnie z nadarzającą się okazją do przeprowadzenia dysputy; wreszcie częściowo dlatego, że częste powtarzanie rodziło niechęć i zamęt w umysłach słuchaczy. Haec igitur et alia huiusmodi evitare studentes, tentabimus, cum confidentia divini auxilii, ea quae ad sacram doctrinam pertinent, breviter ac dilucide prosequi, secundum quod materia patietur. Starając się uniknąć tych i innych tego rodzaju rzeczy, ufni w pomoc Bożą, w tym, co należy do świętego nauczania, spróbujemy postępować zwięźle i jas­no w takiej mierze, w jakiej zniesie to materia. Quaestio 1 Kwestia 1 De sacra doctrina, qualis sit, et ad quae se extendat O świętym nauczaniu: jakie jest i jaki jest jego zakres Et ut intentio nostra sub aliquibus certis limitibus comprehendatur, necessarium est primo investigare de ipsa sacra doctrina, qualis sit, et ad quae se extendat. By nasz zamiar miał pewne określone granice, trzeba najpierw koniecznie zbadać samo święte nauczanie: jakie jest i jaki jest jego zakres. Circa quae quaerenda sunt decem. Co do tego jest dziesięć pytań: Primo, de necessitate huius doctrinae. 1. O konieczność tego nauczania. Secundo, utrum sit scientia. 2. Czy jest nauką. Tertio, utrum sit una vel plures. 3. Czy jest jedno, czy też jest ich wiele. Quarto, utrum sit speculativa vel practica. 4. Czy jest teoretyczne, czy praktyczne. Quinto, de comparatione eius ad alias scientias. 5. O jego stosunek do innych nauk. Sexto, utrum sit sapientia. 6. Czy jest mądrością. Septimo, quid sit subiectum eius. 7. Co jest jego przedmiotem subiectum. Octavo, utrum sit argumentativa. 8. Czy posługuje się argumentami. Nono, utrum uti debeat metaphoricis vel symbolicis locutionibus. 9. Czy powinno korzystać z wyrażeń metaforycznych i symbolicznych. Decimo, utrum Scriptura sacra huius doctrinae sit secundum plures sensus exponenda. 10. Czy Pismo Święte należące do tego nauczania należy wykładać według licznych sensów. Articulus 1 Artykuł 1 Utrum sit necessarium, praeter philosophicas disciplinas, aliam doctrinam haberi Czy jest konieczne posiadanie innego nauczania oprócz dyscyplin filozoficznych Ad primum sic proceditur. Videtur quod non sit necessarium, praeter philosophicas disciplinas, aliam doctrinam haberi. Ad ea enim quae supra rationem sunt, homo non debet conari, secundum illud Eccli. III, altiora te ne quaesieris. Sed ea quae rationi subduntur, sufficienter traduntur in philosophicis disciplinis. Superfluum igitur videtur, praeter philosophicas disciplinas, aliam doctrinam haberi. Wydaje się, że nie jest konieczne posiadanie innego nauczania oprócz dyscyplin filozoficznych. 1. Człowiek nie powinien usiłować dotrzeć do tego, co jest ponad rozumem, jak jest napisane u Eklezjastyka (3,21): „nie szukaj tego, co jest wyższe od ciebie”. To natomiast, co podlega rozumowi, jest przekazywane w wystarczającym stopniu w dyscyplinach filozoficznych. Wydaje się więc, że posiadanie innego nauczania oprócz dyscyplin filozoficznych jest zbyteczne. Praeterea, doctrina non potest esse nisi de ente, nihil enim scitur nisi verum, quod cum ente convertitur. Sed de omnibus entibus tractatur in philosophicis disciplinis, et etiam de Deo, unde quaedam pars philosophiae dicitur theologia, sive scientia divina, ut patet per Philosophum in VI Metaphys. Non fuit igitur necessarium, praeter philosophicas disciplinas, aliam doctrinam haberi. 2. Nauczanie może dotyczyć wyłącznie bytu. Wiedza dotyczy bowiem wyłącznie prawdy, która jest zamienna z bytem. Lecz o wszystkich bytach rozprawia się w dyscyplinach filozoficznych, w tym także o Bogu. Dlatego też pewną część filozofii nazywa się teologią, czyli boską nauką, jak wiadomo od Filozofa z VI księgi Metafizyki. Nie było więc konieczne posiadanie innego nauczania oprócz dyscyplin filozoficznych. Sed contra est quod dicitur II ad Tim. III, omnis Scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum ad iustitiam. Scriptura autem divinitus inspirata non pertinet ad philosophicas disciplinas, quae sunt secundum rationem humanam inventae. Utile igitur est, praeter philosophicas disciplinas, esse aliam scientiam divinitus inspiratam. Przeciw temu. Jest napisane w Drugim Liście do Tymoteusza (3,16): „wszelkie Pismo, przez Boga natchnione, pożyteczne jest do nauczania, do argumentowania, do karcenia, do kształcenia w sprawiedliwości”. Pismo natchnione przez Boga nie należy jednak do dyscyplin filozoficznych, które są tworami ludzkiego rozumu. Pożyteczne jest więc, by poza dyscyplinami filozoficznymi była inna nauka, natchniona przez Boga. Respondeo dicendum quod necessarium fuit ad humanam salutem, esse doctrinam quandam secundum revelationem divinam, praeter philosophicas disciplinas, quae ratione humana investigantur. Odpowiedź. Było konieczne dla zbawienia człowieka, by oprócz dyscyplin filozoficznych, które bada się rozumem, było jakieś nauczanie oparte na Bożym objawieniu. Primo quidem, quia homo ordinatur ad Deum sicut ad quendam finem qui comprehensionem rationis excedit, secundum illud Isaiae LXIV, oculus non vidit Deus absque te, quae praeparasti diligentibus te. Finem autem oportet esse praecognitum hominibus, qui suas intentiones et actiones debent ordinare in finem. Unde necessarium fuit homini ad salutem, quod ei nota fierent quaedam per revelationem divinam, quae rationem humanam excedunt. Po pierwsze, dlatego że człowiek jest przyporządkowany do Boga jako do takiego celu, który przekracza pełne pojmowanie przez rozum, zgodnie z tym, co jest napisane w Księdze Izajasza (64,3): „oko nie widziało, Boże, poza Tobą, coś przygotował miłującym Ciebie”. Ludzie muszą zaś uprzednio poznawać cel, do którego powinni przyporządkowywać swoje zamiary i działania. Dlatego było konieczne dla zbawienia człowieka, by dzięki Bożemu objawieniu stało się mu znane to, co przekracza ludzki rozum. Ad ea etiam quae de Deo ratione humana investigari possunt, necessarium fuit hominem instrui revelatione divina. Quia veritas de Deo, per rationem investigata, a paucis, et per longum tempus, et cum admixtione multorum errorum, homini proveniret, a cuius tamen veritatis cognitione dependet tota hominis salus, quae in Deo est. Ut igitur salus hominibus et convenientius et certius proveniat, necessarium fuit quod de divinis per divinam revelationem instruantur. Boże objawienie musiało koniecznie pouczyć człowieka także i o tym, co o Bogu może badać rozum, ponieważ prawda o Bogu, badana rozumem, docierałaby do nielicznych, przez długi czas i z domieszką wielu błędów. Jednakże od poznania tej prawdy zależy całe zbawienie człowieka, które jest w Bogu. By więc zbawienie dotarło do ludzi w odpowiedniejszy i pewniejszy sposób, konieczne było, aby o rzeczach Bożych pouczyć ich przez Boże objawienie. Necessarium igitur fuit, praeter philosophicas disciplinas, quae per rationem investigantur, sacram doctrinam per revelationem haberi. Zatem było konieczne, aby oprócz dyscyplin filozoficznych, które bada się rozumem, posiadać święte nauczanie dzięki objawieniu. Ad primum ergo dicendum quod, licet ea quae sunt altiora hominis cognitione, non sint ab homine per rationem inquirenda, sunt tamen, a Deo revelata, suscipienda per fidem. Unde et ibidem subditur, plurima supra sensum hominum ostensa sunt tibi. Et in huiusmodi sacra doctrina consistit. Na zarzuty należy odpowiedzieć: Ad 1. Chociaż człowiek nie powinien dociekać rozumem rzeczy wyższych od jego poznania, to jednak powinien je, objawione przez Boga, przyjąć przez wiarę. Dlatego Eklezjastyk (3,23) dodaje w tym samym miejscu: „pokazano ci bowiem wiele rzeczy, które są ponad rozumem ludzkim”. I na tym polega święte nauczanie. Ad secundum dicendum quod diversa ratio cognoscibilis diversitatem scientiarum inducit. Eandem enim conclusionem demonstrat astrologus et naturalis, puta quod terra est rotunda, sed astrologus per medium mathematicum, idest a materia abstractum; naturalis autem per medium circa materiam consideratum. Unde nihil prohibet de eisdem rebus, de quibus philosophicae disciplinae tractant secundum quod sunt cognoscibilia lumine naturalis rationis, et aliam scientiam tractare secundum quod cognoscuntur lumine divinae revelationis. Unde theologia quae ad sacram doctrinam pertinet, differt secundum genus ab illa theologia quae pars philosophiae ponitur. Ad 2. Różnorodność pojęć odnoszących się do przedmiotu poznania powoduje różnorodność nauk. Tego samego wniosku dowodzą bowiem astronom i przyrodnik – na przykład że Ziemia jest okrągła. Astronom czyni to jednak za pośrednictwem matematycznej przesłanki mniejszej, czyli tego, co abstrahowane z materii, przyrodnik natomiast robi to za pośrednictwem przesłanki mniejszej uwzględniającej materię. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by o tych samych rzeczach, o których rozprawia się w dyscyplinach filozoficznych jako o przedmiotach poznania światłem naturalnego rozumu, rozprawiało się również w innej nauce jako o poznawanych światłem Bożego objawienia. Dlatego ta teologia, która należy do świętego nauczania, różni się rodzajowo od tej teologii, którą uważa się za część filozofii. Articulus 2 Artykuł 2 Utrum sacra doctrina sit scientia Czy święte nauczanie jest nauką Ad secundum sic proceditur. Videtur quod sacra doctrina non sit scientia. Omnis enim scientia procedit ex principiis per se notis. Sed sacra doctrina procedit ex articulis fidei, qui non sunt per se noti, cum non ab omnibus concedantur, non enim omnium est fides, ut dicitur II Thessalon. III. Non igitur sacra doctrina est scientia. Wydaje się, że święte nauczanie nie jest nauką.1. Wszelka nauka wychodzi od zasad znanych przez się. Lecz święte nauczanie wychodzi od artykułów wiary, które nie są znane przez się, ponieważ nie wszyscy się na nie zgadzają, „bo nie wszyscy mają wiarę”, jak jest powiedziane w Drugim Liście do Tesaloniczan (3,2). A zatem święte nauczanie nie jest nauką. Praeterea, scientia non est singularium. Sed sacra doctrina tractat de singularibus, puta de gestis Abrahae, Isaac et Iacob, et similibus. Ergo sacra doctrina non est scientia. 2. Nauka nie dotyczy rzeczy pojedynczych. Lecz święte nauczanie rozprawia o rzeczach pojedynczych, na przykład o czynach Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz innych tym podobnych. A zatem święte nauczanie nie jest nauką. Sed contra est quod Augustinus dicit, XIV de Trinitate, huic scientiae attribuitur illud tantummodo quo fides saluberrima gignitur, nutritur, defenditur, roboratur. Hoc autem ad nullam scientiam pertinet nisi ad sacram doctrinam. Ergo sacra doctrina est scientia. Przeciw temu. Augustyn powiada w XIV księdze O Trójcy Świętej: „przypisuje się tej nauce to tylko, co rodzi, żywi, broni i umacnia zbawienną wiarę”. To zaś dotyczy wyłącznie świętego nauczania. A zatem święte nauczanie jest nauką.