Super ad Titum Wykład Listu do Tytusa Prooemium Prolog Lucam 12:39 ^12:39 Hoc autem scitote, quoniam si sciret paterfamilias, qua hora fur veniret, vigilaret utique, et non sineret perfodi domum suam. Gdyby wiedział ojciec rodziny, o której godzinie złodziej ma przyjść, z pewnością czuwałby i nie pozwoliłby włamać się do swego domu (Łk 12,39) 1. Per patremfamilias significatur praelatus Ecclesiae propter tria, quae debet exhibere, scilicet generationem ad fidem, eruditionem ad salutem, custodiam ad securitatem. 1. Ojciec rodziny oznacza przełożonego Kościoła ze względu na trzy zadania, które powinien wykonywać: rodzić do wiary, kształcić ku zbawieniu, czuwać nad bezpieczeństwem. Primum quidem, quia sicut est vita corporalis per animam, ita spiritualis per fidem. Ab. II, 4: iustus autem meus ex fide vivit. Et sicut ad vitam carnalem generatur quis per emissionem seminis corporalis: ita ad vitam spiritualem per infusionem seminis spiritualis, quod est verbum Dei, Matth. XIII, v. 3–17 et I Cor. IV, 15: per Evangelium ego vos genui. Item per eruditionem. Eccli. VII, v. 25: filii tibi sunt? Erudi illos. Is. XLVIII, v. 17: ego Dominus Deus tuus docens te utilia. Item per protectionem ac tutelam. Deut. XXXII, 10: circumduxit eum, et docuit, et cetera. Cuilibet enim praelato committitur cura subditorum. III Reg. XX, 39: custodi virum hunc, qui si lapsus fuerit, erit anima tua pro anima eius. Et Hebr. XIII, 17: ipsi pervigilant quasi rationem reddituri pro animabus vestris. Co do pierwszego: jak życie cielesne istnieje przez duszę, tak duchowe przez wiarę. Ha 2,4: mój sprawiedliwy z wiary żyć będzie. I tak jak ktoś rodzi się do życia cielesnego poprzez wydanie nasienia cielesnego, tak rodzi się do życia duchowego poprzez wlanie w niego ziarna duchowego, którym jest Słowo Boże (Mt 13,3–17). 1 Kor 4,15: zrodziłem was przez Ewangelię. Po drugie, przez kształcenie. Syr 7,23: masz dzieci? Kształć je; Iz 48,17: Jam jest Pan, twój Bóg, pouczający cię o tym, co pożyteczne. Po trzecie, przez ochronę i opiekę. Pwt 32,10: opiekował się nim i uczył, itd. Każdy bowiem przełożony sprawuje pieczę nad podwładnymi. 1 Krl 20,39: pilnuj tego człowieka, jeśliby się wymknął, dusza twoja będzie za duszę jego; Hbr 13,17: oni bowiem czuwają nad duszami waszymi jako ci, co mają zdać sprawę z tego. Sed ad hanc generationem requiritur scientia. Os. IV, 6: quia tu scientiam repulisti, et ego repellam te, ne sacerdotio fungaris mihi. Et ideo dicit si sciret. Requiritur enim quod sciat. Lecz do takich narodzin wymagana jest wiedza. Oz 4,6: ponieważ i ty odrzuciłeś wiedzę, i Ja cię odrzucę, abyś mi nie służył w kapłaństwie. I dlatego mówi: gdyby wiedział. Wymaga się bowiem od niego, by wiedział. Item, ultra eruditionem, requiritur quod sit sollicitus. Rom. XII, 8: qui praeest in sollicitudine. Lc. II, 8: pastores erant in regione eadem, vigilantes et custodientes vigilias noctis supra gregem suum. Ad custodiam vero fortitudo requiritur ad protegendum. I Mac. c. III, 3 de Iuda Machabaeo: induit se loricam sicut gigas, et succinxit se arma bellica sua in praeliis, et protegebat castra gladio suo. Et ideo dicitur et non sineret perfodi domum suam, id est, Ecclesiam. I Tim. III, v. 15: ut scias quomodo oporteat te conversari in domo Dei, quae est Ecclesia Dei. Haec domus est Dei, sicut Domini, et praelati sicut famuli. Hebr. III, 5: Moyses quidem erat fidelis in tota domo illius, tamquam famulus; Christus vero tamquam Filius in domo sua. Haec perfoditur a fure, id est, haeretico. Abd. cap. unico: si fures introissent ad te, si latrones per noctem, quomodo conticuisses? Qui dicitur fur, quia occulte venit, et graditur in tenebris. Unde fur a furno dicitur, quod est obscurus; sic isti per obscura dogmata. Prov. IX, 17: aquae furtivae dulciores sunt, et panis absconditus suavior. Item ex perversa intentione, quia intendunt occidere. Io. X, 10: fur non venit nisi ut furetur, et mactet et perdat. Item ex modo intrandi, quia non per ostium. I Io. IV, 3: et omnis spiritus, qui solvit Iesum, ex Deo non est, et hic est anti-Christus, et cetera. Ponadto, poza kształceniem wymaga się od niego również troskliwości. Rz 12,8: kto jest przełożonym, w troskliwości; Łk 2,8: a byli w tej krainie pasterze, czuwający i odbywający straże nocne przy swojej trzodzie. Straż wymaga z kolei siły do obrony. 1 Mch 3,3 (o Judzie Machabeuszu): przywdział bowiem na siebie pancerz jak olbrzym, przepasał się wojennym orężem i rozpoczął wojnę, bronił swoim mieczem całego obozu. I dlatego jest powiedziane: i nie pozwoliłby włamać się do swego domu, czyli do Kościoła. 1 Tm 3,15: żebyś wiedział, w jaki sposób masz żyć w domu Bożym, który jest Kościołem Boga. Ten dom należy do Boga jako właściciela, a przełożeni są niczym Jego służący. Hbr 3,5: Mojżesz wprawdzie był wierny w całym domu swoim, ale jako służący, Chrystus zaś, jako Syn we własnym domu. Do domu włamuje się złodziej, czyli heretyk. Ab 1,5: jeśli złodzieje wtargnęliby do ciebie albo rabusie w nocy, czy byś o tym milczał? Nazywa się go złodziejem, ponieważ zjawia się potajemnie i kroczy w ciemnościach. Stąd słowo fur („złodziej”) wywodzi się od słowa furnus („piec”), który jest ciemny. Tak więc i oni nazywani są złodziejami z racji ich ciemnych dogmatów. Prz 9,17: wody kradzione są słodsze, a ukryty chleb smaczniejszy. Ponadto, z powodu przewrotnego zamierzenia, ponieważ zamierzają dokonać zabójstwa. J 10,10: złodziej przychodzi tylko po to, aby kraść, zabijać i niszczyć. Ponadto, ze względu na sposób wchodzenia, ponieważ nie odbywa się ono przez drzwi. 1 J 4,3: każdy zaś duch, który rozrywa Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch Antychrysta, itd. 2. Sic ergo ex praemissis trahitur convenienter intentio huius epistolae, in qua apostolus instruit Titum, quomodo regat ecclesiam, ut patet in argumento. 2. Tak zatem z powyższych objaśnień można wydobyć zamiar tego listu: Apostoł poucza Tytusa, w jaki sposób powinien rządzić Kościołem, jak jasno widać z treści listu. Caput 1 Rozdział pierwszy Ministri contra reprobatos Lectio 1 Wykład 1 (Tt 1,1–4) Salutatio ^1:1 Paulus servus Dei, apostolus autem Jesu Christi secundum fidem electorum Dei, et agnitionem veritatis, quae secundum pietatem est [n. 3] ^1:2 in spem vitae aeternae, quam promisit qui non mentitur, Deus, ante tempora saecularia: [n. 6] ^1:3 manifestavit autem temporibus suis verbum suum in praedicatione, quae credita est mihi secundum praeceptum Salvatoris nostri Dei: [n. 8] ^1:4 Tito dilecto filio secundum communem fidem, gratia, et pax a Deo Patre, et Christo Jesu Salvatore nostro. [n. 9] 3. Haec epistola dividitur in salutationem et epistolarem narrationem, ibi huius rei. 3. List ten dzieli się na pozdrowienie oraz narrację epistolarną: W tym celu (Tt 1,5; nr 10). 4. In prima, primo ponitur persona salutans, quae notificatur tripliciter, scilicet ex nomine, cum dicit Paulus, quod significat humilitatem. I Cor. XV, 9: ego sum minimus apostolorum, et cetera. 4. W części pierwszej najpierw pojawia się osoba pozdrawiająca, która zostaje przedstawiona na trzy sposoby: po pierwsze, z imienia, kiedy mówi: Paweł, co oznacza pokorę. 1 Kor 15,9: jam jest najmniejszy z apostołów, itd. Item ex conditione, cum dicit servus. Ps. CXV, 16: Domine, ego servus tuus. Podobnie poprzez wskazanie na jej status: sługa. Ps 116(114–115),16: Panie, ja, sługa Twój. Contra, Io. XIV: iam non dicam vos servos. Respondeo. Sancti quandoque dicuntur servi, quandoque non, sed filii. Duplex enim est servitus. Una est ex timore, quae non competit filiationi Dei, sed condividitur contra eam. Rom. VIII, 15: non accepistis spiritum servitutis iterum in timore, et cetera. Alia ex amore, quae consequitur filiationem Dei. Et ratio huius distinctionis est, quia liber est qui est causa sui, qui operatur quod vult; servus vero est qui est causa alterius. Przeciw temu. J 15,15: nie nazywam was już sługami. Odpowiadam. Świętych niekiedy nazywa się sługami, niekiedy zaś synami. Służba jest bowiem dwojaka: pierwsza z bojaźni – i ta nie przystoi synostwu Bożemu, lecz rozróżnia się ją przez przeciwstawienie. Rz 8,15: nie otrzymaliście ducha niewoli, by ponownie żyć w bojaźni, itd. Druga z miłości i jest ona następstwem synostwa Bożego. Racją tego rozróżnienia jest to, że wolny jest ten, kto jest przyczyną swoich działań, kto czyni to, co chce; sługą natomiast jest ten, którego działań przyczyną jest ktoś inny. Sed triplex est causa, quae est principium operis, scilicet finalis, formalis et efficiens. Si ergo propter causam finalem, sic omnes sancti sunt servi Dei, quia propter Deum faciunt. I Cor. X, 31: sive manducatis, sive bibitis, vel aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite. Et hoc est ex amore, a quo procedit, quod omnia operemur propter Deum. Si vero propter causam moventem, quae est extrinseca, et compellit, sic est servitus timoris, et est malorum. Si propter causam formalem, sic est habitus inclinans, et sic quidam sunt servi peccati, quidam servi iustitiae, qui secundum habitum inclinantur ad malum vel ad bonum. Lecz przyczyna, która stanowi zasadę działania, jest trojaka: celowa, formalna i sprawcza. Jeśli więc rozważa się przyczynę celową, to wtedy wszyscy święci są sługami Boga, ponieważ działają ze względu na Boga. 1 Kor 10,31: czy jecie, czy pijecie, czy cokolwiek innego czynicie, wszystko czyńcie na chwałę Boga. A to z miłości, która sprawia, że czynimy wszystko ze względu na Boga. Jeśli zaś rozważa się przyczynę poruszającą, która jest zewnętrzna i przymusza, to wtedy jest to służba z bojaźni, będąca cechą ludzi złych. Jeśli zaś rozważa się przyczynę formalną, to wtedy jest nią sprawność skłaniająca – i tak niektórzy są niewolnikami grzechu, inni zaś sługami sprawiedliwości, gdyż zgodnie ze sprawnością skłaniają się ku złemu albo dobremu. 5. Item ex auctoritate, cum dicit apostolus. Lc. VI, 13: elegit, scilicet super omnes fideles, duodecim ex ipsis, quos etiam apostolos nominavit. Eph. IV, 11: primum quidem apostolos. 5. Ponadto, osoba pozdrawiająca zostaje przedstawiona na podstawie autorytetu: Apostoł. Łk 6,13: wybrał, mianowicie ponad wszystkich wiernych, dwunastu z nich, których też nazwał apostołami; Ef 4,11: najpierw zaiste apostołów. Et describitur primo ab auctore, cum dicit Iesu Christi, quia ab ipso est electus. Gal. I, v. 1: non ab hominibus, neque per hominem, sed per Iesum Christum, et cetera. Item quia solum Christum annuntiabat. II Cor. IV, 5: non enim nosmetipsos praedicamus, sed Iesum Christum Dominum nostrum, nos autem servos vestros per Iesum. Item quia legatus Christi, cuius auctoritate utebatur. II Cor. V, v. 20: pro Christo ergo legatione fungimur. Eph. VI, 20: legatione fungor in catena. II Cor. II, 10: si quid donavi propter vos in persona Christi. I po pierwsze, opisuje ten autorytet poprzez wskazanie jego sprawcy: Jezusa Chrystusa, jako że przez Niego został wybrany. Ga 1,1: nie przez ludzi ani za sprawą człowieka, lecz przez Jezusa Chrystusa, itd. Ponadto, dlatego że ogłaszał jedynie samego Chrystusa. 2 Kor 4,5: nie głosimy bowiem siebie samych, lecz Chrystusa Jezusa, Pana naszego, nas zaś jako sługi wasze przez Jezusa. Ponadto, dlatego że był wysłannikiem Chrystusa, na którego autorytet się powoływał. 2 Kor 5,20: w imię Chrystusa więc piastujemy to posłannictwo; Ef 6,20: sprawuję posłannictwo w łańcuchach; 2 Kor 2,10: jeśli coś darowałem, to ze względu na was w osobie Chrystusa. Item secundo describitur ex idoneitate; nam apostolus est annuntiator. Matth. ult.: docete omnes gentes, et cetera. Po drugie, opisuje autorytet na podstawie swojej zdatności, apostoł bowiem jest ogłaszającym. Mt 28,19: nauczajcie wszystkie narody, itd. Doctor autem debet habere fundamentum doctrinae, et perfectionem. Primum pertinet ad quemlibet, secundum vero pertinet ad praedicatores, et ad doctores. Et sicut in aliis scientiis sunt principia, sic in hac sunt articuli fidei, qui innotescunt cuilibet fideli secundum lumen infusum, et articuli sunt fundamenta fidei, quae est substantia rerum sperandarum, etc., Hebr. XI, 1. Et ideo dicit secundum fidem electorum Dei. Nauczyciel powinien zaś posiadać nauczanie jako fundament i być doskonały. Pierwsze dotyczy każdego, drugie jednak przynależy do głosicieli i nauczycieli. I tak jak w innych naukach istnieją zasady, tak w tej są artykuły wiary, które zostają poznane przez każdego wiernego dzięki wlanemu światłu. I to artykuły wiary są fundamentami wiary, która jest podstawą rzeczy, których się spodziewamy, itd. (Hbr 11,1). I dlatego mówi: dla wiary wybranych Boga. Item requiritur perfectio doctrinae. Unde dicit et agnitionem veritatis. Duplex autem habetur cognitio veritatis, scilicet perfecta in patria, scilicet quando videbimus facie ad faciem, et imperfecta per fidem, quam habent sancti. Io. VIII, 32: cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos. Ponadto, wymaga doskonałości nauczania. Dlatego mówi: i poznania prawdy. Poznanie prawdy rozumie się zaś dwojako: mianowicie jako poznanie doskonałe w Ojczyźnie, czyli kiedy zobaczymy twarzą w twarz, oraz jako poznanie niedoskonałe, które jest przez wiarę i które posiadają święci. J 8,32: poznacie prawdę i prawda was wyzwoli. Sed cuius veritatis? In agnitionem eius, quae est secundum pietatem. Religio enim et pietas, secundum Tullium, sunt partes iustitiae; et differunt, quia religio est cultus Dei. Sed quia Deus non solum est Creator, sed etiam est Pater, ideo non solum debemus ei cultum ut Creatori, sed amorem et cultum sicut Patri. Et ideo pietas quandoque pro cultu Dei sumitur. Iob XXVIII, 28: ecce pietas, ipsa est sapientia, secundum aliam translationem, ubi nostra sic habet: ecce timor Domini, ipsa est sapientia. Lecz której prawdy? I poznania prawdy, która jest według pobożności. Religia oraz pobożność, według Cycerona, są bowiem częściami sprawiedliwości i różnią się między sobą, ponieważ religia jest kultem Boga. Ale ponieważ Bóg jest nie tylko Stwórcą, lecz także Ojcem, dlatego winni Mu jesteśmy nie tylko kult jako Stwórcy, lecz również miłość i kult jako Ojcu. I dlatego pobożność oznacza niekiedy kult Boga. Hi 28,28: oto pobożność, ona jest mądrością według innego przekładu, podczas gdy nasz podaje: oto bojaźń Boża, ona jest mądrością. 6. Tertio describitur ex fine, et 6. Po trzecie, opisuje autorytet na podstawie celu. primo ponit ipsum finem; I po pierwsze, przedstawia sam cel; secundo eius dignitatem, ibi quam promisit. po drugie, jego godność: co obiecał (Tt 1,2; nr 7). Finis autem est spes vitae aeternae, quia etsi Moyses possit dici apostolus, quia a Domino missus; sed tamen non in spem vitae aeternae, sed terrae Hevei et Amorrhaei; sed Paulus est apostolus in spem vitae aeternae. Io. VI, 40: haec est voluntas Patris mei qui misit me, ut omnis qui videt Filium, et credit in eum, habeat vitam aeternam, et ego resuscitabo, et cetera. I Pet. I, 3: regeneravit nos in spem vivam. Rom. V, 2: gloriamur in spe gloriae filiorum Dei. Celem jest zaś nadzieja życia wiecznego, bo choć Mojżesza można by nazywać apostołem z racji tego, że został posłany przez Pana, to jednak był on posłany nie w nadziei życia wiecznego, lecz w nadziei dotarcia do ziemi Chiwwity i Amoryty. Natomiast Paweł jest apostołem w nadziei życia wiecznego. J 6,40: taka jest bowiem wola Ojca mego, który Mnie posłał, aby każdy, kto widzi Syna, i wierzy w Niego, miał życie wieczne, i Ja wskrzeszę, itd.; 1 P 1,3: odrodził nas do żywej nadziei; Rz 5,2: chlubimy się w nadziei chwały synów Bożych. 7. Promissio autem haec est firma dupliciter: primo, ex parte promittentis; unde dicit qui non mentitur. Deus enim veritas est, cuius contrarium est mendacium. Num. c. XXIII, 19: non est Deus quasi homo ut mentiatur. 7. Obietnica ta jest zaś niezawodna na dwa sposoby: po pierwsze, od strony obiecującego. Stąd mówi: który nie kłamie. Bóg jest bowiem prawdą, której przeciwieństwem jest kłamstwo. Lb 23,19: nie jest Bóg takim jak człowiek, by miał kłamać. Secundo ex divino proposito dandi; unde dicit ante tempora saecularia. Saeculum, secundum Philosophum, est mensura durationis uniuscuiusque rei. Tempora ergo saecularia sunt tempora distincta secundum diversas successiones rerum; quasi dicat: antequam tempus successivum inciperet esse. Et quia incepit hoc tempus cum mundo, ideo fuit ante principium mundi. Po drugie, z racji boskiego postanowienia jej złożenia, stąd mówi: przed czasami wieków. Wiek, według Filozofa, jest miarą trwania każdej rzeczy. Zatem czasy wieków są czasami odrębnymi ze względu na rzeczy sukcesywnie następujące po sobie. Jakby mówił: zanim zaczęło się sukcesywne następowanie czasu. A ponieważ ten czas rozpoczął się wraz ze światem, dlatego boskie postanowienie było przed początkiem świata. Alia littera habet, aeterna, id est, antiqua. Sic enim aliquando accipitur aeternum, id est, antiquum. Vel aeterna, non secundum veritatem, sed secundum imaginationem. Et ante ista promisit hoc, quia haec sunt successiva. Sed promittere est verbo nuntiare suam voluntatem de dando. Et Deus ab aeterno protulit Verbum suum in quo erat ut sancti haberent vitam aeternam. Eph. I, 4: elegit nos ante mundi constitutionem. Inna wersja tekstu posiada wariant: czasami wiecznymi, to jest dawnymi. Niekiedy bowiem przyjmuje się: „wieczne”, czyli „dawne”. Albo: wiecznymi nie według prawdy, lecz wyobraźni. I nawet przed tymi wiecznymi złożył obietnicę, ponieważ obecne mają w sobie sukcesywność. Lecz „obiecywać” znaczy oznajmiać za pomocą słowa wolę udzielenia. I Bóg odwiecznie wypowiedział swe Słowo, w którym było zawarte, że święci posiądą życie wieczne. Ef 1,4: wybrał nas w Nim przed założeniem świata. 8. Confirmatur autem haec spes ex manifestatione promissionis, unde dicit manifestavit autem suis temporibus, et cetera. Et describitur haec manifestatio tripliciter. 8. Utwierdza zaś tę nadzieję, ujawniając tajemnicę. Stąd mówi: ujawnił zaś w swoim czasie. I opisuje owo ujawnienie na trzy sposoby.